Toshkent davlat Yuridik universiteti fuqarolik huquqi darslik I qism toshkent-2017 fuqarolik huquqi darslik I qism

Da’vo muddati tushunchasi va ahamiyati

FKning 149-moddasiga muvofiq, da’vo muddati - shaxs o’zining buzilgan huquqini da’vo qo’zg’atish yo’li bilan himoya qilishi mumkin bo’lgan muddatdir. Fuqarolik huquqlarini himoya qilishning asosiy usullari ushbu huquqlarni sud orqali himoya qilish hisoblanganligi sababli, da’vo ana shu himoyani amalga oshirishning asosiy vositasi hisoblanadi. Fuqarolik huquqlari protsessual qonunlar yoki shartnomada belgilanib qo’yilganidek, ishlarning qaysi sudga taalluqli bo’lishiga qarab, sud, xo’jalik sudi yoki hakamlik sudi tomonidan himoya qilinadi (FKning 10-moddasi). Bunday himoya va da’vo bir qancha shartlarga javob berishi va qonunda belgilangan tartibda amalga oshirilishi lozim. Shuning uchun ham buzilgan fuqarolik huquqlarini da’vo qo’zg’atish orqali himoya qilishda da’vo muddatining ahamiyati katta hisoblanadi.

Huquqi buzilgan shaxs da’vo qo’zg’ata turib nafaqat bu da’vo sud tomonidan qabul qilinishini, shu bilan birga ish sudda ko’rib chiqilishini talab qilishi mumkin. Zero da’vo qo’zg’atishdan asosiy maqsad ham buzilgan fuqarolik huquqlarini himoya qilish hisoblanadi. Bunday himoyaga erishish va ish sud tomonidan ko’rib chiqilishi uchun fuqarolik huquqi nuqtayi nazaridan quyidagi holatlar talab etiladi: a) da’vo qo’zg’atayotgan shaxs tegishli subyektiv huquqlar sohibi bo’lishi; b) shu bilan birga uning subyektiv huquqlari buzilishi yoki unga putur yetkazilishi; v) bunday buzilish da’vo bo’yicha javobgar sifatida ishga jalb etilgan shaxs tomonidan amalga oshirilishi.
Da’vo muddatlarida belgilangan vaqt davrlari taraflar tomonidan o’zgartirilishi mumkin hisoblanmaydi. Odatda da’vo muddatlari imperativ xarakterga ega bo’ladi, taraflar ularni o’z istak xohishlari asosida uzaytirishga yoki qisqartirishga haqli bo’lmaydilar. Shu bilan birga huquqiy munosabat ishtrokchilari da’vo muddatining boshlanish paytini, uning qancha vaqtgacha davom etishini qonunda belgilangan muddatdan ko’p yoki kam qilib belgilashlari mumkin emas. FKning 152-moddasiga biror da’vo muddatlari va ularni hisoblash tartibi taraflarning kelishuvi bilan o’zgartirilmaydi. Bunday o’zgartirish qonun hujjatlarida ko’zda tutilgan hollarda amalga oshirilishi mumkin.
Umumiy qoidaga ko’ra, da’vo muddati sud tomonidan faqat nizodagi tarafning sud qaror chiqargunicha bergan arizasiga muvofiq qo’llaniladi. Bu qoida shunday ma’noni anglatadiki, agar javobgar sudga da’vo muddati o’tib ketganligini bildirmasa, sud da’vogar va javobgar o’rtasidagi nizoni mazmunan ko’rib chiqish va hal qiluv qarori chiqarishi lozim. Bunda da’vo muddatining o’tib ketganlik holati ahamiyatga ega bo’lmaydi. Ushbu holatda taraflar o’zaro bitim tuzish paytida, ular o’rtasidagi bitim yoki shartnomaga nisbatan da’vo muddati joriy qilinmasligi to’g’risida kelishuvga erishsalar, bunday kelishuv o’z-o’zidan haqiqiy sanalmaydi.
Da’vo muddati institutining maqsadi kimnidir jazolash yoki kim uchundir noqulaylik vujudga keltirish hisoblanmaydi. Bu institutning maqsadi va vazifasi huquqiy munosabatlarni buzmasdan, ular ko’lamiga ta’sir etmasdan huquqiy munosabatlardagi noaniqliklarni bartaraf etishdir.