Toshkent davlat yuridik universiteti fuqarolik protsessual va iqtisodiy protsessual huquqi kafedrasi

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

30 
II bob. Investitsiyaviy nizolarning protsessual xususiyatlari. 
2.1. Investitsiyaviy nizolarda ishtirokchilarning huquqlarini himoya qilish. 
Investorlarni investitsion faoliyatni boshlashdan oldin kapital kiritadigan 
mamlakatda mulk huquqi qay darajada himoyalangani qiziqtiradi. Bu holatda u juda 
ko‘p risklarni o‘z zimmasiga oladi. Biznes turli sabablar: talab kutilganidek katta 
bo‘lmagani, bozorda kuchli raqobatchilar yoki investorning mahsulotini siqib 
chiqaradigan yangi mahsulotlar paydo bo‘lgani tufayli muvaffaqiyat qozano 
olmasligi mumkin. Bunday tijoriy risklar bozor iqtisodiyoti sharoitida tabiiy hol. 
Ularni ishbilarmonning o‘zi, aytaylik, marketing dasturlari yoki ishlab chiqarishni 
diversifikatsiyalash orqali boshqarishi kerak. Biroq, tabiiy bozor mexanizmlari 
tufayli yuzaga keladigan risklardan tashqari, mulk huquqini poymol qilish bilan 
bog‘liq boshqa xavflar ham mavjud bo’ladi. Shu sababli mulk huquqini himoya 
qilish — bu davlatning eng asosiy majburiyatlaridan biri sanaladi. Faqat davlat bu 
funksiyani to‘laqonli bajara oladi: bular — qonunchilik, huquqni muhofaza qiluvchi 
organlar, sud tizimi va boshqalar 
Investorlar huquqlarining kafolatlari – bir mamlakat hududida investitsiya 
faoliyatini amalga oshirish uchun shart-sharoitlarni ta’minlash munosabati bilan 
davlat tomonidan o‘z zimmasiga oladigan majburiyatlardir. Davlat qonunchilik 
yoki xalqaro huquqiy tartibda majburiyatini o'z zimmasiga oladi hamda xorijiy 
investorga nisbatan muayyan harakatlar yoki investorning qonuniy huquqlari va
manfaatlarini buzadigan harakatlardan voz kichadi.
40
Investor o’z aktivini tikishdan 
oldin joydagi himoya usullarini aniq va puxta o’rganib chiqadi. O‘zbekiston 
iqtisodiyotiga investitsiya oqimining ko‘payishi o‘z navbatida investitsion 
nizolarning ham ko‘payishiga sabab bo‘lmoqda. Bunda esa sud tizmimizning 
adolatliligi muhim ahamiyat kasb etadi. Afsuski, hozirgi kunda biz bu borada 
maqtana olmaymiz. Birgina misol, Germaniyada yashovchi, asli afg‘onistonlik 
Ismoil Safo O‘zbekistonda firibgarlik qurboni bo‘lgan — undan aldov yo‘li bilan 80 
40
Инвестиционное право : учебник для бакалавриата и магистратуры. А. А. Овчинников [и др.]. М . Юрайт, 
2015. 228 

---

31 
ming dollarini o‘zlashtirganlar ustidan jinoyat ishi qo‘zg‘atilganiga bir yildan 
oshgan
41
, bu orada besh marta tergovchi almashgan, jinoyat ishiga aloqador boshqa 
shaxslar nima uchundir tergovga jalb qilinmagan, Chilonzor tumanlararo iqtisodiy 
sudi «Regent Corp» MChJning Toshkent shahar hokimligi qarorini bekor qilish 
bo‘yicha da’vo arizasini qanoatlantirishni rad etganligi holatlari huquqlari buzilgan 
investorlarning huquqlarini ta’minlash samarali emasligi, bundan tashqari ushbu 
jarayonlarni shaffof va ochiq amalga oshirilmasligidan darak beradi.
Davlat hokimiyati va boshqaruv organlarida korrupsion holatlarga yo‘l 
qo‘yilishi xorijiy investitsiyalarni jalb etishdagi salbiy omil hisoblanadi. Investorlar 
bunday mamlakatlarga sarmoya kiritishni xohlamaydi, chunki bunday holatda 
vaziyatni avvaldan bir necha yilga prognoz qilib bo‘lmaydi, qolaversa, bu kabi 
davlatlarda biznes yuritishga ko‘p xarajat talab etiladi. 2021-yilda tashkil etilgan 
birinchi Toshkent xalqaro investitsiyalar forumida ham aynan mahalliy davlat 
boshqaruv shaxslarining qonunda mustahkamlanmagan imtiyozlarni berishini vada 
qilishlari ko’plab investorlarning mamlakatimizga kirib kelishiga to’sqinlik 
qilgandi. Zero, faqat qonun gapirmaydigan davlatda ularning keying faoliyatida turli 
xil nizolar kelib chiqishi turgan gap bo’lar edi.
Jismoniy yoki yuridik shaxs tomonidan investitsiya faoliyatini amalga 
oshirish bilan bog‘liq holda vujudga keladigan investisiya nizolarining ishtirokchisi, 
ma’lumki davlat bo‘lishi mumkin. Boshqa ishtirokchilardan farqli o'laroq, unda 
suveren sifatida ba'zi imtiyozlar mavjud bo’ladi: 
1) o'zi boshqalarga rahbarlik qilishi kerak bo'lgan qonunlarni ishlab chiqadi 
2) boshqa tomonning xohish-irodasidan qat'i nazar, xususiy va ommaviy huquq 
munosabatlari kelib chiqadigan ma'muriy hujjatlarni qabul qilish huquqiga ega; 
41
https://xabar.uz/huquq 

---

32 
3) ushbu davlatni boshqa davlat hokimiyatidan ozod qilishdan iborat immunitetga 
ega, bunga ochiq rozilik berilgan hollar bundan mustasno va quyidagilarni o'z ichiga 
oladi: 
- sud immuniteti, buning natijasida davlat bo'lishi mumkin emas va boshqa davlat 
sudiga sudlanuvchi sifatida keltirilgan; 
- da'voni oldindan ta'minlash immuniteti, unga ko'ra davlat mulki da'voni ta'minlash 
predmeti bo'lishi mumkin emas; 
- sud yoki hakamlik sudining hal qiluv qarorini ijro etish tartibida davlat mulki 
undirish ob'ekti bo'lishi mumkin emasligini bildiruvchi ijrodan immunitet
42
. 
Investitsion nizolar investorlar va qabul qiluvchi davlatlar o'rtasida yoki 
investorlarning o'zlari o'rtasida paydo bo'lishi mumkin. Ushbu nizolar shartnomani 
buzish, investitsiya bitimlari yoki xalqaro huquqning boshqa buzilishi kabi 
masalalarni o'z ichiga olishi mumkin. Investitsion nizolarda ishtirokchilarining 
huquqlarini himoya qilish uchun bir nechta mexanizmlar mavjud, jumladan
43
: 
1. Investitsion shartnomalar: Koʻpgina davlatlar sarmoyadorlar uchun adolatli va 
adolatli muomala, kompensatsiyasiz ekspropriatsiyadan himoya qilish va xalqaro 
arbitrajga kirish kabi himoyani taʼminlovchi ikki tomonlama yoki koʻp tomonlama 
investitsiya shartnomalarini tuzadilar. Bundagi himoya vositasi sifatida aynan 
shartnomada ko’rsatilgan shartlar va majburiyatlar hisoblanadi.
2. Xalqaro arbitraj: Investorlar qabul qiluvchi davlatlar yoki boshqa investorlarga 
qarshi xalqaro arbitraj orqali da'vo qo'yishlari mumkin, bu ko'pincha investitsiya 
shartnomalarida yoki investitsiya shartnomalarida ko'zda tutilgan. Investitsion 
nizolar boʻyicha xalqaro arbitrajning eng keng tarqalgan shakli investorlarga 
42
В.Н. Лисица Инвестиционное право: учебник. – М.: ННИГУ, 2015.504c
43
Newcombe, A. Law and Practice of Investment Treaties: Standards of Treatment / A. Newcombe, L. Paradell. – 
Great Britain: Kluwer Law International, 2009. – 599 p. 

---

33 
mezbon davlatlarni bevosita sudga berish imkonini beruvchi investor-davlat 
nizolarini hal etish mexanizmidir. 
3. Mahalliy sudlar: Investorlar, shuningdek, mezbon davlat yoki o'z vatanidagi 
mahalliy sudlar orqali murojaat qilishlari mumkin. 
4. Inson huquqlari mexanizmlari: Ba'zi hollarda sarmoyaviy nizolar inson huquqlari 
buzilishi bilan bog'liq bo'lishi mumkin va investorlar Birlashgan Millatlar 
Tashkilotining Inson Huquqlari Kengashi yoki inson huquqlari bo'yicha mintaqaviy 
sudlar kabi inson huquqlari mexanizmlari orqali o'z huquqlarini himoya qilishlari 
mumkin. 
Umuman olganda, investitsiya nizolari ishtirokchilarining huquqlarini 
himoya qilish har bir alohida holatda mavjud bo'lgan o'ziga xos huquqiy baza va 
mexanizmlarga bog'liq. Muayyan mamlakat yoki loyihaga sarmoya kiritishdan oldin 
investorlar o‘zlarining investitsiya shartnomalari shartlarini va ular uchun mavjud 
bo‘lgan huquqiy himoyalarni diqqat bilan ko‘rib chiqishlari va tushunishlari muhim. 
Investitsiyaviy nizolar ham boshqa nizolar singari sudlar orqali hal etilishi 
osonroq va foydaliroqdir. Bunda esa sud hokimiyati mustaqilligi to’g’risidagi 
konstitutsiyaviy normalarga va odil sudlovni amalga oshirish faoliyatiga 
aralashganlik uchun javobgarlikni ta’minlash muhim vazifa hisoblanadi
44
. Sudlarni 
haqiqiy adolat qo'rg'oniga aylantirish niyatida hayotga tadbiq etiladigan islohotlar 
mamlakatda sud mustaqilligini to'liq ta'minlashni eng muhim vazifa bo'lishi 
zarurligi, qonun buzilish holatlarini bartaraf etish faqat sudlarning haqiqiy 
mustaqilligiga erishish orqali bo’ladi.
Bundan tashqari investorning huquqlari buzilgan taqdirda himoya qilishning 
turli usullari mavjud. Masalan, diplomatik himoya, sud himoyasi yoki investitsiya 
nizolarini hal qilishning muqobil usullari (muzokaralar, vositachilik, arbitraj)
45
. 
44
Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq faravonligi garovi. Sh.Mirziyoyev. 
T-2017. 11-bet 
45
Данел ьян А.А. Международное экономическое право в условиях глобализации: проблемы развития // 
Право и государство: теория и практика. – 2014. – №1 (109). – С.127–132. 

---

34 
Davlatlar, qoida tariqasida, agar investor o'z huquq va manfaatlarini qabul qiluvchi 
davlat sudlarida himoya qila olmasa, o'z siyosiy ixtiyoriga ko'ra diplomatik himoya 
vositalariga murojaat qiladi. Biroq, davlatning bu huquqi cheklangan bo'lishi 
mumkin. Vashington konventsiyasining 27-moddasida "hech bir ishtirokchi davlat 
uning jismoniy yoki yuridik shaxslaridan biri va Vashington konventsiyasining 
boshqa ishtirokchi-davlati arbitrajga topshirishga rozi bo'lgan yoki taqdim etgan 
nizo bo'yicha diplomatik himoya bermasligi yoki xalqaro da'vo qo'zg'amasligi kerak. 
Vashington konventsiyasiga muvofiq, agar boshqa davlat nizo bo'yicha chiqarilgan 
qarorga rioya qilmasa yoki unga rioya qilmasa. Diplomatik himoyaning 
nomukammalligi investorlarga mezbon davlatlar bilan munosabatlarda o'z 
manfaatlarini mustaqil himoya qilish huquqini berish g'oyasini keltirib chiqardi
46
. 
Qoida tariqasida, xalqaro investitsiya nizolarini arbitraj tomonidan hal qilish tartibi 
milliy qonunchilikda yoki BITda nazarda tutilgan. Tomonlar investitsiya nizolarini 
hal etish mexanizmini nazarda tutuvchi o‘zaro bitimlar tuzishlari mumkin. 
Investitsion nizolar qabul qiluvchi davlatning ma'muriy yoki sud organlarida, xorijiy 
davlatning milliy sudlarida yoki xalqaro tijorat arbitrajida ko'rib chiqilishi mumkin. 
Yuqorida aytib o'tilganidek, investitsiya nizolari ham milliy sudda, ham arbitraj 
sudida ko'rib chiqilishi mumkin. Agar nizolarni yuqorida ko'rsatilgan usullar bilan 
hal qilishning iloji bo'lmasa, mahalliy sudlarda, shuningdek tomonlarning kelishuvi 
bilan belgilanadigan arbitraj sudida ko'rib chiqiladi. 
S. Krupko nizolarni hal etishning majburiy va majburiy bo'lmagan 
mexanizmlarini belgilaydi
47
. Ikkinchisiga muzokaralar, maslahatlashuvlar, sud yoki 
yarashuv, vositachilik va ekspertiza kiradi. Investitsion nizolarni hal etishning 
majburiy mexanizmlariga qabul qiluvchi davlatning vakolatli milliy organlari, 
xorijiy davlatlarning vakolatli milliy sudlari va xalqaro arbitraj kiradi. 
Amerika Qo'shma Shtatlarida nizolarni hal qilishning muqobil usullari ko'proq 
qo'llaniladi, ular adolatga muqobil sifatida qaraladi va shuning uchun nizolarni hal 
46
Международный инвестиционный арбитраж: Учебное пособие / А.А. Данельян, И.З. Фархутдинов. — М.; 
СПб., Центр гуманитарных инициатив, 2013, стр. 205 
47
Крупко С. Инвестиционные споры между государством и иностранным инвестором. Москва: БЕК, 2002 

---

35 
qilishning muqobil vositalari (Alternative Disput Resolution yoki rasmiy qisqartma 
- ADR) deb ataladi
48
. ADRlar uchta asosiy turga bo'linganligi odatda qabul qilinadi: 
1. Muzokaralar - nizoni tomonlarning bevosita boshqa shaxslar ishtirokisiz hal 
etishi. 
2. Mediatsiya (mediatsiya) - taraflarning kelishuviga erishishga yordam beradigan 
mustaqil neytral vositachi yordamida nizoni hal qilish. 
3. Arbitraj (arbitraj) - taraflar uchun majburiy bo'lgan qaror qabul qiladigan mustaqil 
neytral shaxs - hakamlik sudyasi yordamida nizolarni hal qilish.
Maxsus xalqaro huquqiy mexanizmlar qatorida, jismoniy va yuridik 
shaxslarning tajovuzi va qurolli bosqin natijasida yetkazilgan zararni qoplash 
huquqini ta'minlash, kompensatsiya komissiyasi kabilarni ham investorlar 
huqularini himoya qilish sifatida ajratib ko'rsatish mumkin. Birlashgan Millatlar 
Tashkiloti va Birlashgan Millatlar Tashkilotining Kompensatsiya jamg'armasi 
yagona bir davlatning noqonuniy bostirib kirishi va bosib olinishi natijasida 
etkazilgan zararni qoplash uchun yaratilgan butun dunyo hamjamiyatida noyob 
institut hisoblanadi
49
. Mening fikrimcha ushbu xalqaro institutning imkoniyatlari 
yetarli darajada keng emas (masalan, Kompensatsiya jamg‘armasining byudjeti 
cheklanganligi yoki Kompensatsiya komissiyasi faoliyati yo‘qligi sababli), lekin 
ularni yaratishning maqsadga muvofiqligi va ularning ishlashi quvonarli holat. 
48
Данельян А.А. Международно-правовые источники урегулирования инвестиционных 
споров в Евразийском пространстве // Евразийский юридический журнал. – 2012. – № 4 (47). – С. 21–24. 
49
С.П. Мороз. Инвестиционное право: Курс лекций. – Алматы: КОУ, 2008. – 156 

---

36