Toshkent davlat yuridik universiteti fuqarolik protsessual va iqtisodiy protsessual huquqi kafedrasi

2.2. Investitsiyaviy nizolarni hal etish tartibi. 
Investitsion nizolar xorijiy investorlar va qabul qiluvchi mamlakatlar o'rtasida 
kelishmovchiliklar yuzaga kelganda yuzaga keladi. Bu nizolar ko‘pincha investor 
o‘z huquqlarini qabul qiluvchi davlat tomonidan buzilgan deb hisoblaganda yoki 
qabul qiluvchi davlat investitsiya shartnomasi bo‘yicha o‘z majburiyatlarini 
bajarmagan deb hisoblaganda yuzaga keladi. Ushbu kelishmovchiliklar odatda 
ekspropriatsiya, kamsitish, shartnomani buzish va tartibga solish choralari kabi 
masalalarga tegishli. Investitsion nizolar odatda xalqaro arbitraj orqali hal qilinadi, 
ya'ni mustaqil sud ishni ko'rib chiqadi va majburiy qaror qabul qiladi. Investitsion 
arbitraj uchun eng keng tarqalgan forum Jahon banki guruhi tarkibiga kiruvchi 
Investitsion nizolarni hal qilish bo'yicha xalqaro markaz (ICSID) hisoblanadi. 
Investor va davlat oʼrtasida nizolarini hal qilish imkoniyatining 
shartnomalarda mavjudligi ularni boshqa barcha turdagi shartnomalardan ajratib 
turadi. Bu turdagi shartnomalar bir ahdlashuvchi davlatning investorlariga boshqa 
ahdlashuvchi davlat shartnoma boʼyicha oʼz majburiyatlarini bajarmagani sababli 
majburiy arbitraj orqali oʼsha davlatidan moliyaviy kompensatsiya soʼrash imkonini 
beradi. Bu holat, oʼz navbatida, investorlar uchun quyidagi imkoniyatlarni 
yaratadi
50
:
a) qabul qiluvchi davlat boshqarish uchun alohida shartnoma asosida qoidalar 
toʼplamini yaratish orqali investorga qabul qiluvchi davlat qonun va qonun osti 
hujjatlaridan kelib chiquvchi xavflardan holi boʼlish imkonini beradi.
b) investorlarga qabul qiluvchi davlat harakatlari ustidan daʼvo qilishda oʼsha 
davlat ichki sud tizimiga muqobil boʼlgan mexanizmdan foydalanish imkoniyatini 
beradi.
v) investor shartnoma majburiyati qachon buzilganini aniqlashi va bu 
boʼyicha daʼvo qoʼzgʼatishi mumkin.
50
Investor va davlat o’rtasida nizolarni hal qilish asoslari. Trening materiallari. 32-bet. 

---

37 
g) investor daʼvosini oʼz davlati tomonidan qoʼllab-quvvatlanishiga bogʼliq 
boʼlmaydi. Diplomatik munosabatlarda davlat boshqa davlatga qarshi daʼvo qilishni 
istamasligi uchun turli sabablar boʼlishi mumkin. 
Shuningdek, investitsiyaviy shartnomalarda qabul qiluvchi davlat uchun ham 
quyidagi qulayliklarni yaratib berilgan bolishi mumkin:
a) investorlarga shaffof va xavfsiz investitsiya rejimini taklif qilish 
majburiyatini olgadi.
b) yangi investitsiyalarni jalb qilish va doimiy investitsiyalarni 
qoʼllabquvvatlash uchun qulay boʼlgan ichki siyosatni, shu jumladan, bashorat 
qilinadigan, aniq va oshkora boʼlgan siyosatni ishlab chiqilishini ragʼbatlantiradi. 
v) ichki siyosatni oʼzgartirishni qiyinlashtirib, investitsiyalarni jalb qilish, 
bozorni ochishga qaratilgan islohotlarni mustahkamlaydi.
Ushbu turdagi mexanizmning qabul qiluvchi davlatlar uchun salbiy jihatlari 
quyidagilarda namoyon boʼladi.
a) investor-davlat arbitrajida investorlar faqat tijorat manfaatlarini koʼzlab, 
davlat siyosati maqsadlari yoki jamoat manfaati haqida qaygʼurmaydilar.
b) davlatlar oʼrtasida nizolarini hal qilish davomida tomonlar juda koʼp daʼvo 
keltirishmaydi, investor-davlat arbitrajida esa buning aksini kuzatish mumkin. 
Masalan, davlatlar boshqa davlatga nisbatan oʼz investorining daʼvosini oʼsha davlat 
bilan boʼlgan munosabatlari holati yoki investor daʼvosidagi choralarga oʼxshash 
choralarni oʼzi ham qoʼllashi sababli, tegishli daʼvolarni keltirmasliklari mumkin.
v) investor-davlat arbitrajida ishtirok xarajatlari katta. Qaror boʼyicha 
toʼlovlar va ishni koʼrib chiqish jarayoni bilan bogʼliq xarajatlari, hatto davlat 
muvaffaqiyatli boʼlsa ham, judda kattadir.
g) “Tartibga solishdan tiyish”. Investor-davlat arbitrajining xarajatlari yuqori 
boʼlgani sababli, davlatlar hatto oʼz majburiyatlarini buzishi mumkin boʼlgan 
choralarni koʼrishni istamasligi mumkin. Ushbu taʼsirni nomuvofiq boʼlgan va 

---

38 
investitsiya majburiyatlarining hayratlanarli sharhlarini qabul qilgan arbitraj 
qarorlari yanada kuchaytiradi.
d) investorlar oʼzlarining xatti-harakatlari uchun investor-davlat arbitrajida 
javobgar boʼlmaydi, chunki XIShning aksariyati investorga nisbatan qarshi 
daʼvolarni nazarda tutmaydi.
y) arbitraj jarayoni uning qonuniyligi va demokratik javobgarligi bilan bogʼliq 
xavotirlarni keltirib chiqaradi. Shu jumladan, (a) jarayon oshkora emasligi; (b) 
fuqarolik jamiyati vakillarining jarayonida ishtirok etish imkoniyati yoʼqligi; (v) 
arbitrlarda inson huquqlari va atrofmuhit himoyasi kabi davlat siyosati bilan bogʼliq 
investitsiyalarga oid boʼlmagan masalalar boʼyicha bilimlarning yoʼqligi; va (g) 
arbitrlarda ular shahr berishi kerak boʼlgan qabul qiluvchi davlat ichki qonunlari va 
siyosati toʼgʼrisidagi bilimlarning cheklangani
51
. 
Qonunchiligimizga muvofiq, xalqaro investitsiyalar bilan bog'liq bo'lgan va 
O'zbekiston Respublikasida chet ellik investorning investitsiya faoliyatini amalga 
oshirishi mobaynida bo’lishi mumkin bo’lgan nizo (investitsiyaviy nizo) 
muzokaralar o'tkazish, undan so'ng agar kelishuvga erishilmasa, mediatsiya yo'li 
bilan hal etilishi ko'rsatilgan. Muzokaralar o'tkazish va mediatsiya yo'li bilan tartibga 
solinmagan investitsiyaviy nizo O'zbekiston Respublikasining tegishli sudi 
tomonidan hal etiladi
52
. 
Investitsion nizolarni hal qilishning umumiy tartibi quyida keltirilgan
53
: 
1. Maslahat va muzokaralar: Birinchi qadam ko'pincha tomonlarning nizoni 
bir-biri bilan maslahatlashib, muzokaralar olib borish orqali hal qilishga urinishidir. 
Bu investor va mezbon hukumat vakillari o'rtasidagi munozaralarni o'z ichiga olishi 
51
Investor vа dаvlаt oʼrtаsidа nizolаrni hаl qilish аsoslаri trening mаteriаllаri. 2021. 34-bet 
52
O’zbekiston Respublikasining Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to’g’risida“gi qonuni 
53
ICSID Convention, regulation and rules. International centre for settlement of investment deisputes, 1818 H street, 
N.W. Washington, Dc. 20433, USA. 2006 year, April

---

39 
mumkin va investorning tashvishlarini hal qiluvchi kelishuv bitimiga erishishga 
urinishlarni o'z ichiga olishi mumkin. 
2. Mediatsiya: Agar tomonlar nizoni muzokaralar yo‘li bilan hal qila 
olmasalar, ular vositachilikni tanlashlari mumkin. Mediatsiya tomonlarga 
muzokaralar yo'li bilan kelishuvga erishishda yordam beradigan neytral uchinchi 
shaxsdan foydalanishni o'z ichiga oladi. Mediator qaror qabul qilish yoki kelishuvni 
belgilash huquqiga ega emas, lekin tomonlar o'rtasida kelishuvga erishishga yordam 
beradi. 
3. Arbitraj: Agar tomonlar vositachilik orqali kelishuvga erisha olmasalar, 
ular hakamlik sudiga murojaat qilishlari mumkin. Bu har ikki tomon taqdim etgan 
dalillar va dalillarni ko'rib chiqadigan va nizo bo'yicha majburiy qaror qabul 
qiladigan xolis uchinchi shaxs yoki hakamlar guruhini o'z ichiga oladi. Qaror bir 
tomonni boshqasiga zararni to'lashni talab qiladigan mukofotga olib kelishi mumkin. 
4. Sud jarayoni: oxirgi chora sifatida tomonlar sudga da'vo arizasi bilan 
murojaat qilishlari mumkin. Bu uzoq, vaqt talab qiluvchi va qimmat jarayon bo'lishi 
mumkin va natijasi noaniq. Biroq, ba'zi investitsiya shartnomalari nizolarni hal 
qilishning yagona varianti sud muhokamasi ekanligini ko'rsatishi mumkin. 
Shuni ta'kidlash kerakki, investitsiya nizolarini hal qilishning o'ziga xos 
tartiblari investitsiya shartnomasi shartlariga va tegishli milliy va xalqaro qonunlar 
va qoidalarga bog'liq bo'ladi. 
Xorijiy adabiyotlarda ICSID kompetensiyasi qayd etilgan quyidagi vaziyatlar 
bayon etilgan. Bu orqali himoya ostida bo’lgan investitsiyalar bilan bog'liq barcha 
nizolar qo'llanilmaydi. ICSID ushbu investitsiya loyihalarini amalga oshirish bilan 
bog'liq iqtisodiy taraqqiyot uchun katta ahamiyatga ega investitsiyaviy nizolarga 
duch kelgan. Xususan, ICSID tomonidan ko'rilgan quyidagi hollarda: 

---

40 
- davlat tomonidan o'z majburiyatlari buzilganligi va u tomonidan chiqarilgan 
qimmatli qog'ozlar bilan bog’liq nizo - "Fedax NV v Venesuela Respublikasi"; 
- davlat tomonidan shartnoma bo'yicha o'z majburiyatlarini buzish 
soliq yukini oshirganlik bo’yicha nizo - "Agip SpA va Kongo Xalq Respublikasi", 
"SARL Benvenutti Bonfanl va Kongo Xalq Respublikasi". 
ICSIDda havola qilingan, ammo tan olinmagan nizolar ham keltirilgan bo’lib ular 
quyidagilar: 
- Kemalarni utilizatsiya qilish to'g'risidagi kelishuvdan kelishmovchilik - 
"Malayziya tarixiy Salvors, SDN, BHD va Malayziya"; 
- hududda advokatlik firmasini tashkil etish bilan bog'liq nizo - "Patrik Mitchell va 
Italiya Respublikasiga qarshi" 
54
Milliy qonunchiligimizda muzokaralar o‘tkazish va mediatsiya hal 
etilmagan investitsiyaviy nizo O‘zbekiston Respublikasining tegishli sudi 
tomonidan ko’rib chiqilishi kerak. Investitsiyaviy nizolarni ko’rsatib o’tilgan 
tartibda hal qilish mumkin bo‘lmasa, agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro 
shartnomasida va investor hamda O‘zbekiston Respublikasi o‘rtasida tuzilgan 
shartnomada arbitraj sharti nazarda tutilgan bo‘lsa, bunday nizo xalqaro arbitraj 
vositasida hal etilishi mumkin. Faqat O‘zbekiston Respublikasining imzolangan va 
xalqaro shartnomalari va investor hamda O‘zbekiston Respublikasi o‘rtasida xalqaro 
arbitrajga davo qilish paytida tuzilgan shartnomada yozma rozilik O‘zbekiston 
Respublikasining investitsiyaviy nizoni arbitraj yo‘li bilan hal etishga bo‘lgan 
roziligi hisoblanadi. Agar investorning davlati va O‘zbekiston o‘rtasida xalqaro 
shartnoma imzolanmagan bo‘lsa, nizo mahalliy sudlar tomonidan ko‘rib chiqiladi. 
Bundan tashqari investor nizo sud tomonidan ko‘rib chiqilgandagina arbitraj sudiga 
murojaat etishi mumkin. 
54
Protecting investments overseas: Bilateral investment treaties, Foreign Investments Lows and ICSID Arbitration. 
Lovells LPP, Client note. P. 3. 

---

41