Тошкент давлат юридик университети ижтимоий-гуманитар фанлар кафедраси “фалсафа. Мантиқ” ЎҚув фани бўйича

4. Инсон ҳаётининг мазмуни ва маъноси.
Жамият ҳаётида, кундалик турмушда инсоний маънавий эҳтиёжлар моддий ишлаб чиқариш эҳтиёжларига нисбатан кейинги ўринга суриб қўйилди. Инсоннинг маънавий эҳтиёжларига нуқтаи назаридан ёндашиш авж олиб кетди. Моддий соҳада иштирок этаётган кишилар ҳаддан ортиқ улуғланди, “азрати ишчи” “хазрати деҳқон”деган уйдирмалар ўйлаб топилди. Маънавий ишлаб чиқаришда ҳалол ва фидойилик қилаётган, ўн йиллаб заҳмат тортган олим, ёзувчи, шоир меҳнатини иккинчи даражали деб қараш урф бўлди. Инсон танаси (биологияси) билан маънавияти орасидаги алоқадорлик механизми чуқур таҳлил этилмади. Моддий ишлаб чиқаришни узлуксиз кенгайтириш, табиий ресурсларнинг камайиб кетишига, табиат экологик мувозанатининг бузилишига сабаб бўлди. Боз устига фан-техника ютуқларини халқ хўжалигига татбиқ этиш, чунончи турли заҳарли химикатларни қишлоқ хўжалигида қўллашнинг ортиб бориши одамлар саломатлигини емирди. Одамлар, айниқса, оналар саломатлигининг заифлашиши билан жисмонан мажруҳ туғилган болаларнинг сони кўпаяверди. Табиийки, жисми заиф кишининг маънавияти ҳам мажруҳ бўлади.
Шундай қилиб, инсон учта буюк қудрат: тана, руҳ ва маънавиятнинг йиғиндисидир. Инсоннинг биологик ҳолати деганда, унинг танасида, яъни жисмида содир бўладиган морфофизиологик, генетик, асаб-миясида рўй берган ва бераётган электрокимёвий ўзгаришлар, ёши, ирқи, жинсини характерловчи аломатлар тушунилади. Инсоннинг руҳий ҳолати ҳақида фикр-мулоҳаза юритганда, унинг ҳис-туйғулари, кайфияти, характери, иродаси, темпераменти тушунилади.
Инсоннинг маънавияти, жамиятда мавжуд бўлган обектив шарт-шароитлар ва субъектив омиллар, айниқса, барча ижтимоий институтлар амалга оширган тарбиявий-мафкуравий таъсир натижасида шаклланган фазилатлар, хислатлар, қобилиятлар, малакаларнинг йиғиндисидир. Маънавият инсоннинг ижтимоий қиёфасини вужудга келтирувчи генератор вазифасини бажаради. Маънавиятнинг шаклланишида инсон тафаккури, хотираси, тасаввури, диққати, иродаси иштирок этади, бисотида мавжуд бўлган бутун билими, тажрибаси, истеъдоди намоён бўлади. Ҳудди шунинг учун ҳам инсон ижтимоий қиёфасини характерловчи энг муҳим кўрсаткич - маънавиятдир.
Инсон деб номланувчи биосоциал мавжудот ўз ҳаётининг чекланганлигини тушуниб олиши билан оламдаги бошқа тирик мавжудотлардан тубдан фарқ қилади. Бошқача айтганимизда, оламдаги тирик мавжудотлар ичида фақат инсон ўз умрининг чегараси, муддати борлигини тушуниб етади. Инсон бугунми, эртами ўзининг ўлишини, яъни ўлимнинг муқаррарлигини тушуниб етгани учун ҳам унинг олдини олиш, ўз ҳаётини узайтириш, мазмунлироқ бўлишига интилади. У ҳамиша янги-янги орзу-истақлар уммонида яшайди ва ўзининг барча орзу-умидларини тўлиқ ушалмаслигини ҳам тушуниб етади.
Хўш, оламдаги тирик мавжудотлар ичида ўз умрининг қисқалигини тушуниб етган ўша одам боласида нега яхшилик билан ёмонлик, тўғрилик билан ёлғончилик, адолатпешалик билан адолатсизлик каби хусусиятлар бўлади?
Инсон ўзининг маънавий қиёфасидаги ушбу зиддиятларни бартараф этиш учун асрлар оша курашди. Бундай муаммолар ечимини баъзан диндан, баъзан фандан қидирди, яъни инсон ҳаётга ва ўлимга ҳамиша ўзининг муносабатини билдиради.
Жаҳон маданияти тарихининг гувоҳлик беришича, инсон ўз умрини чўзиш, ҳаётини янада сермазмун қилиш, уни ҳар томонлама бойитиш учун узлуксиз интилиб келди. Мабодо, жисмонан абадий яшаш учун имконият бўлмаса, руҳан яшаш, аҳлоқий жиҳатдан ўлимни енгиш йўлларини, услубларини қидирди. Аниқроқ қилиб гапирадиган бўлсак, инсон ҳамиша ҳаётдан қониқмаслик туйғуси билан яшади. Бу ҳолат ҳозир ҳам давом этаётир.
Ҳаётдан қониқмаслик, барча инсоний орзу-умидларнинг тўла ушалмаслигини билиш, бир томондан, яшаши учун, ижодий фаолият кўфсатиши учун қудратли қўзғатгич вазифасини ҳам бажарса, иккинчи томондан, бу ҳолат инсоннинг турли қобилият, малакаларини, истеъдодларини ҳар томонлама ривожлантиришга ёрдам беради. Ҳар бир киши ҳаётининг мазмунини ҳудди шу ҳолат ташкил этади.
Инсон ўзининг барча орзу-умидларини жамият орқали рўёбга чиқармоқчи бўлади. Лекин, жамият замонлар ўтиши билан ўзгариб турди. Бошқача айтганимизда, жамият ҳаёти турли тарихий шароитларга қараб турлича бўлади. Тарихий шароит ўзгариб туриши-дан қатъий назар, инсоннинг ҳаёти, турмуш тарзи жамият билан узвий боғлиқ бўлади. Ушбу алоқадорлик механизмида шахсийлик билан ижтимоийлик, яъни якка шахс манфаати билан жамият манфаати уйғунлиги, бир-бирига, мос бўлиши катта аҳамиятга эга. Инсон манфаати жамият манфаатига мос тушмаса, шахс билан жамият орасидаги зиддият кескинлашиб бораверади. Бундай зиддиятларнинг кескинлашиб бориши инсоннинг жамиятдан бегоналашиб боришига сабаб бўлади. Бошқача айтганимизда, жамият билан шахс орасидаги зиддиятнинг кескинлашиши инсонда бегоналашувнинг бошланишидан далолат беради. Худди шунинг учун ҳам инсонлар жамиятда ижтимоий адолат меъёрлари қарор топишини, демократик принсиплар ҳукмронлик қилишини, шахс билан жамият орасидаги зиддиятлар бартараф этилиши зарурлигини асрлар оша орзу қилди.
Инсон ҳаётининг мазмуни, фақат бир ўзининг орзу-умидлари, истакларини рўёбга чиқариш, эҳтиёжларини қондириш у фақат ўзи учун, ўзининг манфаати учун яшаши керак, деган маънони билдирмайди. Чинакам инсон даражасига кўтарилган биосоциал мавжудот ҳамиша эл-юрт, миллат манфаати ҳақида ҳам бош қотиради. Эл-юрт, миллат манфаати ҳақида ўйламайдиган, эрта-ю кеч ўз манфаати ҳақида ўйлайдиган кимсаларни машҳур рус ёзувчиси Лев Толстой “шахснинг ҳайвонлашуви”, - деб атаган эди.
Ўзбекистон бозор иқтисодиётига ўтаётган ҳозирги шароитда маънавий омилларга эътибор берилмаса, фақат ўз қорнини ўйлайдиган, диёнат, ақл-фаросат, иймон, инсоф нидосига қулоқ солмайдиган “ҳайвонлашган шахслар”сони кўпайиб кетиши мумкин. Бундай кимсалар ўз манфаатлари йўлида ҳар қандай пасткашликларни амалга оширишдан қайтмаслиги, ўз манфаатлари учун оғир жиноятлар йўлига кириб бориши тўрган гап. Шунинг учун ҳам инсонпарвар, демократик жамият қуриш учун оммавий ҳаракат авж олиб кетган бир пайтда, мамлакатимизда жиноятчиликка қарши, айниқса, уюшган жиноятчиликка қарши ҳаракатларнинг юзага келиши, инсон табиатида ноинсоний хусусиятлар қолдиғига қарши кураш кучаяётганининг аломатидир.
Инсон ҳаётининг мазмуни ва маъноси, айниқса, унинг ўлиши ёки ўлмаслиги муаммоси ҳамиша фалсафаий оқимлар диққат марказида бўлди. Илм-техника ютуқлари инсон турмуш тарзининг барча жабҳаларига жадаллик билан кириб бораётган ҳозирги замонда геронтология фани муаммоларига таяниб, аниқ айтиш мумкинки, бугун инсон ҳаётини сермазмун қилиш, унинг умрини узайтириш борасида радикал ўзгаришлар содир бўлаётир, одамлар онги ҳар куни, ҳар соатда янги-янги маълумотлар билан бойиб бормоқда. Инсоннинг фазилатлари ва хислатлари, у яшаётган жамият аъзоларининг, бутун инсониятнинг орзу-умидлари, ҳис-туйғулари бир-бири билан бевосита боғлиқ бўлади. Ижтимоий муҳит ўзгариши билан инсон орзу-умидлари, истақлари ҳам ўзгаради. Зеро, шу ўзгариш инсон ҳаёти мазмунининг асосини ташкил этади.
Шундай экан, инсон қанча яшаши керак, қандай яшаши лозим, нима учун яшаши даркор? Ушбу саволларга ҳам, инсоният ҳамиша жавоб қидиради.
Тарихий тараққиёт тажрибаси инсон қанча яшаши, нима учун яшаши унинг табиатида инсонпарварлик ғоялари мавжудлиги, миллий ва умуммиллий (умуминсоний) қадриятларга амал қилиш қобилиятлари, малакалари шаклланганлиги билан боғииқ эканлигидан далолат беради. Инсон табиатига хос ушбу фазилатлар, у яшаётган ижтимоий муҳит, айниқса, унинг маънавий қиёфаси биологик, физиологик ҳолатлари билан ҳам боғлиқ.
Бошқача айтганимизда, инсоннинг маънавий қиёфаси, унинг жисмоний ҳолати билан ҳам тақозоланади. Шунинг учун ҳам инсон ҳаёти мазмуни ундаги оптимистик, реалистик кайфият билан боғлиқдир.
Инсон ўлими масаласи ҳам ҳозирги замон файласуфлари орасида турли тортишувларга, мунозараларга сабаб бўлаётган муаммолардан биридир. Айниқса, “инсон ўлиш ҳуқуқига эгами?”, - деган муаммо илмий жамоатчилик орасида турли баҳслашувларга сабаб бўлаётир. Инсонни ўз ихтиёри билан ҳаётдан кетиши (“ўзини ўзи ўлдириш”) масаласида ҳам турлича фикр-мулоҳазалар мавжуд. Чунончи, диний дунёқараш инсонни ўз ихтиёри асосида ҳаёт билан хайрлашувини қаттиқ қоралайди. Ислом дини қоидаларига мувофиқ ўз-ўзини ўлдирган кишига, ҳатто жаноза ўқитилмайди. Христиан дини талабларига кўра бундай кишиларнинг жасадини мозорга кўмиш тақиқланади.
Фан-техника жадаллик билан ривожланаётган ҳозирги шароитда инсон ўлими тиббий томондан қаттиқ назорат остига олиниши ушбу муаммонинг долзарблигини янада ошириб юборди. Чунки, ҳозирги эвтаназия (юнонча сўз – “оғриқсиз ўлим” маъносини билдиради), яъни оғриқсиз ўлим масаласида ҳам турли баҳслашувлар, мунозаралар кўпайиб бормоқда.
Эвтаназия тарафдорлари - антипатерналистлар деб юритилади. Антипатерналистларнинг фикр-мулоҳазаларига мувофиқ, инсон ўлиш ҳуқуқига эга бўлмоғи, унинг бундай ҳуқуқи махсус қонун ёрдамида расмийлаштирилиши керак, бу қонунга мувофиқ ўлимни ўзига раво кўрган кишининг ҳаёт билан хайрлашуви бошқаларга зарар келтирмаслиги лозим. Инсоннинг ўз ихтиёри билан ўлиши бошқаларга зарар келтирса, бундай ҳолат аҳлоқ меъёрларига зид бўлади. Патернализм тарафдорлари эса, инсоннинг ўзини ўзи ўлдириши умуминсоний аҳлоқ меъёрларига зид деб тушунтирадилар. Инсон ҳаёти муқаддасдир деб қарайдилар.
Юқоридаги мунозаралардан инсонда ўлимни англаш маданияти бўлиши ҳам тарихий зарурият эканлигига ишонч ҳосил қиламиз. Бу “маданият “нинг асосида оптимизм - умидворлик ёки пессимизм - умидсизлик ётиши мумкин. Бошқача айтадиган бўлсак, инсон ҳаёти, унинг ақл-заковати, маънавий қиёфасидаги инсонпарварлик, реализм билан бевосита боғлиқ.
Оламда абадий яшаб қоладиган инсон йўқ. Ўлим - муқаррардир. Абадийлик эса инсонларнинг одамларга қилган яхшилигидир, яхши ном қолдиришидир. А.Жомий айтганидек,
“Ҳаёт саҳифалар — инсон умрин дафтари,
Шундайин сўзни айтмиш, ўйга тўлган бир доно:
Ким бу ёруғ оламда хайрли ишлар қилиб,
Элнинг кўнглини олса — ўшанинг умри аъло“.