Toshkent davlat yuridik universiteti jinoyat protsessual huquqi kafedrasi tosheva munisxon voxid qizi

2.2-§. Taftish natijasida to‘plangan dalillarni baholash
JPK ning 87-moddasida ko‘ra dalil to‘plash usullari keltirib o‘tilgan bo‘lib, unga ko‘ra taftish o‘tkazish yo‘li bilan ham dalillar to‘plash mumkinligi, 81-moddasida dalil turlari sifatida guvoh, jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi, ayblanuchi, sudlanuvchining ko‘rsatuvlari, ekspert xulosasi, ashyoviy dalillar, ovozli yozuvlar, videoyozuvlar, kinotasvir va fotosuratdan iborat materiallar, tergov va sud harakatlarining bayonnomalari va boshqa hujjatlar kirishi belgilangan. Ammo taftish yoki faktik nazoratning boshqa turlari orqali to‘plangan hujjatlarining biror shaklini dalil sifatida eʼtirof etish hamda ularni baholash haqida protsessual qonunchilikda alohida takidlab o‘tilmagan.
JPKda dalillarni baholash shartlari 95-moddada aks etgan bo‘lib, unga ko‘ra surishtiruvchi, tergovchi, prokuror yoki sud ishdagi barcha holatlarni sinchkovlik bilan, to‘la, har tomonlama va xolisona ko‘rib chiqishga asoslangan holda qonunga va huquqiy ongga amal qilib, o‘zlarining ichki ishonchlari bo‘yicha dalillarga baho berishi, har bir dalil ishga aloqadorligi, maqbulligi va ishonchliligi nuqtai nazaridan baholanishi belgilab o‘tilgan.
Iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarni tergov qilish jarayonida taftish, audit xulolasi, monitoring dalolatnomalari, tekshiruv, ko‘zdan kechirish va inventarizatsiya hamda shu kabi boshqa faktik nazorat usullaridan foydalanib, ishga aloqador masalalar hal etiladi. Biroq, mazkur usullar orqali to‘plangan dalillarning qonunchilikda “dalil sifatida baholash” masalasida aniq tartib o‘rnatilmaganligi sababli tergov, sud organlari tomonidan bir qancha kamchiliklarga yo‘l qo‘yilishiga, gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchining huquqlari poymol bo‘lishi kabi holatlarga sabab bo‘ladi. Bunday holatlarga olib keluvchi omillardan biri tergovchi, surishtiruvchida iqtisodiy sohada bilimlarning yetishmasligi bo‘lsa, ikkinchisi, protsessual qonunchilikda mazkur hujjatlarning dalil sifatida eʼtirof etish masalasi ochiq qoldirilganligidir.
Jinoyat ishlarini hal etishning tergov va sud bosqichlarida maxsus bilim talab qiladigan sohalarda mutaxassislarning yordamidan foydalanish holatlari ko‘p uchraydi. Mutaxassis jinoyat protsessining boshqa shaxslar deb nomlanuvchi guruhiga kiruvchi ishtirokchilaridan biri sanalib, maxsus bilimlarga ega bo‘lgan shaxs hisoblanadi. Mutaxassis lug‘atlarda maʼlum bir sohada maxsus bilimlarga ega shaxs sifatida ifodalanib, dastlabki paytlarda ushbu tushuncha maʼlum bir sohada obro‘ga ega bo‘lgan, sohani chuqur tushunadigan, vakolatli shaxslarga nisbatan qo‘llanilgan.
Sud-tergov jarayonlarida mutaxassis alohida shaxs sifatida ishtirok etishi belgilangan bo‘lsada, qonunchilikda uning huquqiy maqomi, undan tushuntirish hamda ko‘rsatmalar olish, ko‘rsatmada noto‘g‘ri yoki yog‘on ma’lumotlarni bildirgani uchun javobgarlik hamda dalil sifatida baholash masalalari to‘liq tartibga solinmagan. JPK ning 69-moddasida dalillarni topish va mustahkamlashda mutaxsasis ishtirok etishi mumkinligi belgilab o‘tilgan bo‘lib, dalillarni tekshirish jarayonida mutaxassis ishtirok etishi mumkinligi belgilab o‘tilmagan. Vaholanki, surishtiruvchi, tergovchi, prokuror yoki sudya mutaxassis yordamiga dalillarni tekshirish jarayonida ham ehtiyoj sezishi mumkin. Mutaxassisning milliy esklopediyalarda, qonunchilikda aniq, tushunarli belgilangan taʼrifi bo‘lmasada, bugungi kunga kelib jinoyat ishlari yuzasidan u yoki bu masaalada mutaxassisning bergan ko‘rsatmasi, tushuntirishiga bo‘lgan zarurat ortib bormoqda.
Bir qator olimlar o‘zlarining ilmiy asarlarida mutaxassis va uning protsessual qonunchilikdagi o‘rni haqida fikr-mulohazalarini bildirib o‘tishgan. Jumladan, A.V.Kudryavseva o‘zining ilmiy asarlarida mutaxassisni “ishda hal etilishi lozim bo‘lgan masalalarga yechim topishda labaratoriya uskunalarisiz, qisqa vaqt ichida, murakkab hisob-kitoblarsiz, o‘z tajribasi asosida yordam beradigan protsess ishtirokchisi” sifatida jalb etilishini aytib o‘tgan¹. Mutaxassisning bugungi kunda protsessual maqomini tartibga solish zaruratini vujudga keltirgan omillar jamiyatda qaror topayotgan yangi turdagi ijtimoiy munosabatlar va ular yuzaga keltirgan jinoyatlar hisoblanadi. Sud-tergov bosqichlarida eng ko‘p mutaxassis yordami talab etiladigan jinoyatlar iqtisodiyot sohasida sodir etilgan jinoyatlar sanaladi. Ammo taftish natijasida to‘plangan hujjatlar, mutaxassis ko‘rsatmasi, tekshiruv tayinlash, inventarizatsiya qilish, ko‘zdan kechirish, audit xulosasi va boshqa shu kabi faktik nazorat turlari orqali to‘plangan dalillar protsessual qonunchilikda o‘z aksini topmaganligi sababli tergov organlari bu kabi dalildan foydalanishmaydi.
Taftish o‘tkazish tartibiga ko‘ra taftish yakunida tuziladigan dalolatnomada taftishchi tomonidan bundan oldin sodir etilgan qonunbuzilishi holatlari to‘g‘risida yoki tekshiruv subyektida o‘tkazilgan audit natijalari to‘g‘risida tegishli hujjatlarni ilova qilishi belgilab o‘tilgan. Shu o‘rinda audit tushunchasiga to‘xtalib o‘tadigan bo‘lsak, audit yuridik shaxslar faoliyatining moliyaviy hisobotlari, moliyaviy axborotlari, buxgalteriya hujjatlarining qonunchilikda belgilangan tartibga rioya qilgan holda yuritilayotganligini aniqlash maqsadida xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatidagi hisobotlarni tekshirish auditorlik tekshiruvi hisoblanadi. «Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuning 2-moddasiga muvofiq auditorlik faoliyati deganda auditorlik tashkilotlarining auditorlik xizmatlari ko‘rsatish bo‘yicha tadbirkorlik faoliyati tushuniladi. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlariga auditorlik faoliyatini amalga oshirish taqiqlanadi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatni nazorat qilishning bir ko‘rinishi hisoblangan auditorlik faoliyati natijasida aniqlangan qonun buzulishi holatlarini yashirish to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasining Maʼmuriy javobgarlik to‘g‘risidagi Kodeksi 179-moddasiga muvofiq auditorning auditorlik tekshiruvini o‘tkazish chog‘ida o‘zi aniqlagan buxgalteriya hisobini yuritishga, shuningdek moliyaviy hisobot tuzishga doir qonun hujjatlarida belgilangan talablar buzilganligi hollarini yashirishi, xuddi shuningdek auditorning bila turib soxta auditorlik hisobotini yoki auditorlik xulosasini tuzishi javobgarlikka sabab bo‘ladi.
Auditorlik tarzidagi tekshiruv ikki ko‘rinishda bo‘lib, birinchisi, korxona, tashkilot yoki tadbirkorlik subyektlarining o‘z tashabbusi bilan o‘tkaziladi hamda tomonlar o‘rtasida tuzilgan shartnomaga asosan haq to‘lanadi. Ikkinchisi, yuridik shaxslarning qonunchilikda belgilangan tartibga ko‘ra har yilda bir marotaba majburiy tartibda audit tekshiruvidan o‘tkazilishi bo‘lib, audit xulosasi tegishli organga taqdim etilishi shart hisoblanadi.
Auditor maxsus iqtisodiy bilimlarga ega bo‘lishiga qaramasdan, uning vakolatlari taftishchining vakolatlaridan tubdan farq qiladi. Sababi taftishchining vakolatlari davlatning majburlov kuchi bilan taʼminlangan bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasining Maʼmuriy javobgarlik to‘g‘risidagi Kodeksining 264-moddasiga muvofiq, Davlat soliq organlari, O‘zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi huzuridagi Iqtisodiy jinoyatlarga qarshi kurashish departamenti va uning joylardagi bo‘linmalari, 264¹-moddasiga muvofiq, Nazorat-taftish bosh boshqarmasi organlariga maʼmuriy huquqbuzarliklar to‘g‘risidagi ishlarni ko‘rib chiqish va maʼmuriy jazo choralarini qo‘llash vakolati berilgan. Biroq, shunga qaramasdan tergovga qadar tekshiruv bosqichida, auditor surishtiruvchi va tergovchiga jinoyat haqida xabarni tekshirish, dalil sifatida foydalanish mumkin bo‘lgan maʼlumotlarni aniqlash va olishda samarali yordam ko‘rsatishi mumkin. Sababi taftishchidan farqli ravishda u qonun buzilishi holatlarining ichki mexanizmi va mohiyatini ochib berishi mumkin. Auditorlik tekshiruvining ixtiyoriylik xususiyatlari uni barcha holatlarda xam qo‘llash imkonini bermaydi, biroq xo‘jalik yurituvchi subyekt yoki uning boshqaruv organi mansabdor shaxslari qonun buzilishi holatlarini aniqlashdan manfaatdor bo‘lgan har bir holatda qo‘llash mumkin. Amaliyotda jinoyat ishlarini tergov qilishda auditorlik tekshiruvdan kam foydalaniladi. Bunga sabab auditorlik xizmati tekshiruvni belgilagan organ hisobidan, haq to‘lash amalga oshirilishi kerak. Biroq tergovga qadar tekshiruv materiallarida auditorlik xulosasidan foydalaniladi. Sababi, ko‘pgina hollarda xususiy sektordagi qonun buzilish holatlari, mulkdorning tashabbusi bilan jalb qilingan auditor tekshiruv natijasida aniqlanadi. Mazkur holatlar yuzasidan qo‘zg‘atilgan jinoyat ishlarida auditor mutaxassis sifatida ishtirok etishi va so‘roq qilinishi mumkin.
Auditorlik tekshiruvi yakuni bo‘yicha xulosa tuzilib, unda tekshiruv subeykti faoliyatida yuritilgan moliyaviy hisobotlarning qonunchilikka muvofiq amalga oshirilagan yoki yo‘qligi, qonunbuzilishi holatlari qaysi yo‘nalishlarda ko‘ringanligi, amalga oshirilgan pul operatsiyalarining maqsadga muvofiq bajarilganligi kabi masalalar tahlili o‘z aksini topgan bo‘ladi. Mazkur xulosa tekshiruv o‘tkazgan auditor tashkilotining raxbari imzosi va auditorlik tashkiloti muhri bilan tasdiqlangan bo‘lishi kerak.
Qonunchilikda iqtisodiy jinoyatlarni yuritish va tergov qilish jarayonlarida muhim manbaalar bo‘lib xizmat qiladigan taftish, monitoring, kuzatuv, auditorlik xulosasi kabilarning dalil turlari sifatida belgilanmaganligi, ulardan faqatgina qo‘shimcha manbaa sifatida foydalanish qonunchilikda iqtisodiy jinoyatlarni tergov qilishni yangi ko‘rinishlarini olib kirishni taqazo etadi.
Taftish va faktik nazorat turlari orqali to‘plangan hujjatlarning qonunchilikda dalil siftida aniq belgilab berilmaganligi ulardan yordamchi manbaa sifatida foydalanilishiga olib keladi, xolos. Ammo iqtisodiyot sohasidagi jinoyatlarni tergov qilish jarayonida mazkur manbaalar asosiy hal qiluvchi ahamiyatga ega sanaladi. Biroq protsessual qonunda ularning dalillar majmui qatorida keltirib o‘tilmaganligi ularning dalil sifatida baholanishiga taʼsir o‘tkazadi. Aslida esa mazkur usullarni qonunchilikda dalil to‘plash usullari sifatida belgilash iqtisodiy sohadagi jinoyatlarni tergov qilishda jinoyatlarni tez va to‘la ochishga yordam beradi. Chunki baʼzi hollarda taftish tayinlamasdan tekshiruv o‘tkazish yoki tashkilot mansabdor shaxslari tomonidan auditorlik tekshiruvi natijasida aniqlangan talon-taroj, rastrata holatlari yuzasidan berilgan xabarlarni tekshirish davomida auditorni so‘roq qilish ishning samarali olib borilishiga olib keladi. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, tergovga qadar tekshiruv davomida so‘roq tergov harakatini o‘tkazib bo‘masligi, mazkur bosqichda tushuntirish xati olish bilan cheklanish, tushuntirish xatida bergan ko‘rsatmalar uchun javobgarlikning belgilanmaganligi, mutaxassisning ko‘rsatmalarini dalillar qatorida keltirib o‘tilmaganligi sababli dalillarni baholash surishtiruv, tergov organlarida turli xil tadbiq etilishiga olib kelmoqda.
Shu sababli ham qonunchilikda taftish dalolatnomasi yoki faktik nazoratning boshqa usullari orqali olingan hujjatlarni dalil turi sifatida belgilab, mustahkamlab qo‘yish lozim. Mazkur masalani qonun normalarida o‘z aksini topishi birinchidan, huquqni qo‘llash amaliyotida qonunning bir xilda ijro etilishiga olib keladi, ikkinchidan, iqtisodiy jinoyatlarni tergov qilishda yangi, samarali usul hisoblanadi, uchinchidan, iqtisodiy jinoyat ishlarini yuritish davomida faqat taftishning emas balki boshqa faktik nazorat usullaridan ham foydalanish ortiqcha muddat talab etmaydi hamda tergovga qadar tekshiruv muddatning uzaytirilishi kabi ortiqcha masala yuzaga kelmaydi.
Iqtisodiy jinoyatlarni tergov qilish jarayonida, xususan taftish o‘tkazishda to‘plangan hujjatlarning dalil sifatida baholash uchun surishtiruvchi yoki tergovchida iqtisodit bilimlar ko‘nikmasi shakllangan bo‘lishi lozim. Chunki taftish yoki boshqa faktik nazorat turlari orqali to‘plangan hujjatlarda asosan buxgalteriya, moliya kabi masalalar aks etgan bo‘ladi. Qolaversa, dalillar to‘plash jarayonida ishni to‘g‘ri hal etish uchun ham mazkur sohadan xabardor bo‘lish lozim.
II BOB bo‘yicha xulosalar:
Ushbu bobda taftish tayinlashning asoslari nazariy va amaliy qonunchilik asosida tahlil qilingan bo‘lib, taftish va faktik nazoratning boshqa turlari bilan taftishning farqli jihatlari, taftish natijasida to‘plangan dalillarning baholash shartlari, dalillarni baholashda e’tibor qaratish lozim bo‘lgan jihatlar, taftish tayinlash va o‘tkazish jarayonlarida yuzaga keladigan muammolar, ularning qonunchilikdagi ifodasi va qonunchilikda nazarda tutilmagan holatlar tahlil qilib o‘tilgan hamda taklif va tavsiyalar berilgan.