Toshkent davlat yuridik universiteti

Davlat organlari, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari, 
shuningdek ularning mansabdor shaxslari tomonidan yetkazilgan zarar 
uchun javobgarlik. 
FKning 15-moddasiga muvofiq, davlat organlari, 
fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari yoki ushbu organlar mansabdor 
shaxslarining g’ayriqonuniy harakatlari (harakatsizligi), shu jumladan davlat 
organi yoki fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari tomonidan qonun 
92
O'zbekiston Respublikasining Fuqarolik huquqi (II-qism).-T.:Adolat.1999.-342 b. 

---

426 
hujjatlariga muvofiq bo’lmagan hujjat chiqarilishi natijasida fuqaroga yoki yuridik 
shaxsga yetkazilgan zarar davlat tomonidan yoki fuqarolarning o’zini o’zi 
boshqarish organi tomonidan to’lanishi kerak. FKning 15-moddasi ommaviy 
hokimiyat organlarining umumiy javobgarlik asoslarini belgilaydi va bunda 
ommaviy hokimiyat organlari mansabdor shaxslarining g’ayriqonuniy harakatlari 
(harakatsizligi) va qonun hujjatlariga muvofiq bo’lmagan hujjat chiqarilishi 
natijasida yetkazilgan zararlargina qoplanishi nazarda tutiladi. 
Ta’kidlash lozimki, mazkur holat delikt javobgarligining alohida turi 
hisoblanadi. Ushbu majburiyatlarning eng muhim xususiyati shundaki, bunda zarar 
yetkazuvchi bo’lib, hokimiyat vakolatlariga ega bo’lgan ommaviy hokimiyat 
organlari va o’zlarining hokimiyat funksiyalari asosida harakat qiladigan va ijro 
etadigan mansabdor shaxslar hisoblanadi. Delikt majburiyatlarida subyekti sifatida 
davlat hokimiyati barcha tarmoqlaridagi organlari – qonunchilik, ijroiya va sud 
organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, shuningdek fuqarolarning o’zini 
o’zi boshqarish organlari e’tirof etiladilar. Mansabdor shaxs bo’lib esa, maxsus 
vakolat asosida hokimiyat vakili funksiyasini doimiy yoki vaqtincha amalga 
oshirayotgan fuqarolar yoxud hokimiyat organlarida, ushbu organlardan 
tashqaridagi 
tashkiliy-tartibot 
vazifasini 
amalga 
oshiradigan 
mansabda 
ishlayotganlar hisoblanadilar.
Davlat organlari yoki fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari va 
ularning mansabdor shaxslari hisoblanmaydigan boshqa barcha tashkilotlar, shu 
jumladan, davlat yoki munitsipal muassasalar (ta’lim, sog’liqni saqlash, fan, 
madaniyat va shu kabilar) ular tomonidan yetkazilgan zararni FKning 989-moddasi 
asosida qoplaydilar. Bu qoida davlat yoki fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish 
organlarida ushbu organlarning hokimiyat vakolatlariga ega bo’lmagan xodimlari 
(masalan, vazirlik yoki idoraning xavfsizlik xizmati boshlig’i, xo’jalik boshqaruvi 
rahbari) yoxud mansabdor shaxs hisoblanmaydigan shaxslari (masalan, xizmat 
avtomobili haydovchisi) yetkazgan zararga nisbatan ham tatbiq etiladi. Shu 
munosabat bilan bu delikt majburiyatlarida mansabdor shaxs atamasi jinoyat-
huquqiy kategoriya uchun xos hisoblanadi.
Yuqorida sanab o’tilgan tashkilot (organ) va fuqarolar (mansabdor shaxslar) 
hokimiyat vakolatlarini amalga oshirar ekan, ular o’zlariga shunday imkoniyatni 
yaratib bergan ommaviy-huquqiy tuzilma – davlat nomidan harakat qiladilar. 
Shuning uchun ham davlat o’zining organlari va mansabdor shaxslari tomonidan 
yetkazilgan zarar uchun javobgar bo’ladi. Ommaviy-huquqiy tuzilmalar o’z 
organlari va mansabdor shaxslari tomonidan yetkazilgan zararlarni o’z mulklari 
hisobidan qoplaydilar. Shu bilan birga qonun yetkazilgan zararni qoplash sudning 
qarori bilan shu mansabdor shaxslar zimmasiga yuklanishi mumkinligini nazarda 
tutadi (FKning 15-moddasi). 
Bosh delikt tamoyiliga asoslanadigan mulkiy zarar uchun javobgarlikning 
umumiy shartlaridan farq qilib, javobgarlikning bu turi vujudga kelishining 
birinchi sharti sifatida jabrlanuvchi isbotlashi lozim bo’lgan ommaviy hokimiyat 
organi yoki uning mansabdor shaxsi harakati yoki harakatsizligining 
g’ayriqonuniyligi e’tirof etiladi. Bunda yuqoridagi organlar va shaxslar harakati 
nafaqat g’ayriqonuniy, balki boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga ham zid 

---

427 
bo’lishi, boshqacha aytganda huquqqa xilof bo’lishi lozim. 
Mazkur holatda bosh delikt tamoyilidan chekinish holati sifatida zarar 
yetkazuvchi harakatning huquqqa xilofligini isbotlash vazifasi jabrlanuvchiga 
yuklatilishi muhim asoslarga ega. Zero, davlat organlari va ularning mansabdor 
shaxslarining harakati nafaqat bir tomonlama majburiy, hokimiyat tusiga ega balki, 
o’z tabiatiga ko’ra, kimningdir mulkiy manfaatlari bilan to’qnash keladi va bunda 
kimningdir mulkiy manfaatlariga putur yetishi tabiiy, bu esa bitta holat asosida ular 
harakatini huquqqa xilof deb baholashga asos bo’lmaydi. Ta’kidlash lozimki, 
davlat faqatgina mexanik harakatlar qilish uchun tashkil qilinmagan. Shu sababli 
ham uning organlari va mansabdor shaxslarining o’z funksiyalarini bajarishlari har 
doim huquqiydir, garchi bunda zarar yetkazilish holati vujudga kelsa-da. Bu 
harakatlar vakolatsiz yoki vakolatdan chetga chiqib amalga oshirilganda yoxud 
hokimiyat vakolatlaridan g’arazli maqsadlarda foydalanilgan bo’lsa, g’ayriqonuniy 
hisoblanadi.
Ommaviy hokimiyat organlarining harakatlari bilan zarar yetkazilishi ular 
tomonidan hokimiyat vakolatlarini amalga oshirishga xizmat qiladigan huquqiy 
hujjat (buyruq, yo’riqnoma, ko’rsatma)ni qabul qilinishi shaklida namoyon bo’ladi. 
Shu bilan birga mansabdor shaxsning zarar yetkazuvchi harakati uning huquqqa 
xilof xulq-atvori yoki og’zaki farmoyish berish orqali ifodalanadi. Shuningdek, 
mansabdor shaxs tomonidan fuqarolar yoki yuridik shaxslar uchun majburiy tusga 
ega bo’lgan tegishli yozma farmoyish berilishi ham g’ayriqonuniy bo’lsa, 
yetkazilgan zarar qoplanishi lozim. Shunday qilib, ommaviy hokimiyat organlari 
va ular mansabdor shaxslarining g’ayriqonuniy harakati deganda, nafaqat, ular 
tomonidan qabul qilingan noqonuniy normativ yoki individual huquqiy hujjat, 
balki noqonuniy tusga ega bo’lgan ularning amaldagi harakatlari ham tushuniladi.
Ommaviy 
davlat 
hokimiyati 
huquqlarini 
lozim 
darajada 
amalga 
oshirmaslikning o’zigina huquqqa xilof hisoblanmaydi, balki uning organlari va 
mansabdor shaxslarining noqonuniy harakatlari, hokimiyat majburiyatlarining 
amalga oshirmasligi – harakatsizligi ham huquqqa xiloflik sifatida baholanadi. 
Masalan, tegishli ruhsat yoki hujjatni berishni noqonuniy rad qilish, davlat 
ro’yxatidan o’tkazishni rad qilish, jabrlanuvchiga mulkiy ziyon yetkazish orqali va 
h.k. 
Umumiy qoidaga ko’ra davlat hokimiyati organlarining hujjatlari qonuniy 
hisoblanadi, shuning uchun ham mulkiy javobgarlikni belgilash uchun dastlab sud 
tartibida bunday hujjatlarni haqiqiy emas deb topish lozim bo’ladi. FKning 12-
moddasiga muvofiq, davlat organining yoki fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish 
organining qonun hujjatlariga muvofiq bo’lmagan hamda fuqaroning yoki yuridik 
shaxsning fuqarolik huquqlarini va qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlarini 
buzadigan hujjati sud tomonidan haqiqiy emas deb topilishi mumkin. 
Davlat organi yoki o’zini o’zi boshqarish organlarining noqonuniy hujjati 
natijasida fuqarolar va yuridik shaxslarga yetkazilgan zararni qoplashning asosi 
sifatida bunday hujjatning qonun yoki boshqa huquqiy hujjat normasiga zid kelishi 
hisoblanadi. Bu holat nafaqat fuqarolik-huquqiy tusga ega bo’lgan hujjatlarga, 
balki fuqarolar yoki yuridik shaxslarning mulkiy manfaatlariga talluqli bo’lgan 
barcha normativ hujjatlarga tegishlidir. Boshqacha aytganda muayyan hujjatning 

---

428 
huquqqa xilofligi fuqarolik huquqi doirasidan tashqarida bo’lishi ham mumkin, 
biroq ushbu hujjat qabul qilinishi bilan vujudga kelgan mulkiy oqibat har doim 
fuqarolik-huquqiy tusga ega bo’ladi. 
Fuqarolik qonun hujjatlarida ommaviy hokimiyat organlari va ular 
mansabdor shaxslari yetkazgan zarari uchun javobgarlik shartlari to’g’risida 
boshqa ko’rsatmalar mavjud emas. Bu esa o’z navbatida bunday javobgarlik delikt 
javobgarligining umumiy asoslarida belgilanishini anglatadi. Shu bilan birga, bu 
javobgarlik mavjudligi nazarda tutiladigan zarar yetkazuvchi – hokimiyat organi 
yoki mansabdor shaxs aybiga asoslanadi.