Toshkent farmatsevtika instituti
Glyukokortikoidlar - kortizol (gidrokartizon), kortikostеron
Download 4.3 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 2. Mineralokortikoidlardan – aldosteron
- Gipokortitsizm
- Kortikosteroidlarni ishlatilishi
- 13.15. Jinsiy bеzlar gormonlari
- Gipotalamus va Gipofiz.
- Vasopressin→adеnilattsiklaza→sAMF→proteinkinazalar→membrana oqsillarini
- Siydikda Na + , Cl - konsentratsiyasi oshadi, zichligi oshadi
- Melanotropin
- O`sish jarayonlarining gormonal boshqarilishi.
|
1. Glyukokortikoidlar - kortizol (gidrokartizon), kortikostеron. 472
Adenogipofizni kortikotropin gormoni glyukokartikoidlar sekretsiyasini boshqaradi. Kortikotropin buyrak usti bezi po`stloq qismining hujayra membranalaridagi adeniladtsiklazani faollab, sAMF orqali xolesterin efirlarini glyukokortikoidlar sinteziga jalb qiladi. Glyukokortikoidlar plazma tashuvchi oqsili transkortin bilan bog`lanib, periferik to`qimalarga (jigar, buyrak, taloq, limfotsitlar, timus, suyaklar, teri osti biriktiruvchi to`qima, yog` to`qimasi, mushaklar) sitoretseptorlar orqali to`g`ridan to`g`ri o`z ta`sirini ko`rsatadi. To`qimalar xiliga qarab gormonlar ta`siri o`zaro farqlanadi. Jigar va buyrakda aminokislotalardan glyukoneogenez va oqsil biosintezini kuchaytirsa, qolgan to`qimalarda oqsil sintezini pasaytiradi. Hosil bo`lgan glyukoza jigar va mushaklarda glikogen sintezida ishlatiladi. Glyukokortikoidlar adrenalin sekretsiyasini stimullanishi natijasida yog` to`qimasida lipoliz faollanadi. Natijada qonga o`tgan ortiqcha miqdordagi glitserin va yog` kislotalari jigarda oksidlanib, keton tanachalarini hosil qiladi va ularni qonga chiqaradi. Qonda glyukoza, aminokislota, yog` kislotalari, glitserin va keton tanachalarini miqdorini ortishi natijasida glyukozuriya aminoatsiduriya, ketonuriya singari patologik o`zgarishlar kuzatiladi va bu holat steroidli diabet deb ataladi. Glyukokortikoidlar ionlar
almashinuviga ham
ta`sir etadi:
Na +
rearbsorbtsiyasi ortib, K + ni chiqib ketishi ko`payadi. Na + va H
2 O hujayralar oralig`ida yig`ilib, shish paydo qiladi.
+ , K + ,Cl
- va H
2 O balansini boshqaradi. Buyrak usti bezi po`stloq qismidan ajralib chiqqan gormon qonda albumin bilan birikib, buyrakga boradi. Aldosteron – sitoretseptor kompleksi hujayra yadrosida Na + ionlari transportida qatnashadigan oqsillar strukturasi tog`risidagi axborot saqlaydigan genlar transkripsiyasini faollaydi. Aldosteron Na + ,Cl
-
va
H 2 O ni to`qimalarda ushlab, K + ionlarini organizmdan siydik bilan chiqarilishini boshqaradi. 473
Buyrak usti bezining funktsiyasining buzilishi Giperkortitsizm - Itsengo – Kushing kasalligi va kortikosteroma belgisi bo`lib, ikkala kasallikda ham kortikosteroidlarni katta miqdorda ishlab chiqarilishi kuzatiladi. 1– da – kortikotropin ortiqcha sekretsiyalansa; 2– da –o`sma (saraton) to`qimalarida kortizol haddan ziyoda miqdorda sintezlanadi. Belgilari – teri osti biriktiruvchi to`qimalarini atrofiyasi, steroidli diabetni shakillanishi, gipertoniya ( adrenalin va noradrenalinni ikklamchi sekretsiyasi oshgani hisobiga), osteoporoz. Giperkortitsizmni boshqa turi aldosteron gipersekretsiyasi bilan bog`liq: tuzlar va suv almashinuvini buzilish alomatlari, shishlar, qon bosimini ko`tarilishi, miokard qo`zg`aluvchanligini ortishi, qon kasalligi. Addison kasalligi yoki bronza kasalligi 19 asrning ikkinchi yarmida aniqlangan bo`lib, bemorda
teri pigmentatsiyasi ko`payib, mushaklar kuchsizlanadi, suv-tuz, oqsil va uglevodlar almashinuvi buziladi. Kasallik buyrak usti bezlari tuberkulyozi natijasida po`stloq qavati gormonlari sinteznining yetishmovchiligida kuzatiladi. Addison kasalligida qonda natriy va xlor ionlarining kamayishi, kaliy ionlarining ortishi hisobiga organizmdan suvni yo`qotilishi va qonda glyukoza miqdorining ortishi kuzatiladi. Aminokislotalardan oqsillar sintezining pasayishi va qonda qoldiq azotning ortishi ko`rinishida namoyon bo`ladi. Kasallik tuberkulyoz terapiyasining spetsifik preparatlari yordamida davolanadi. Gipokortitsizm yoki bronza kasalligi (Addison kasalligi) – barcha kortikosteroidlarni yetishmovchiligi. Bemorlarda gipoglikemiya, emotsional stresga, infektsion, kimyoviy, mexanik faktorlar ta`siriga sezuvchanlikni kamayishi, gipotoniya, mushaklar tonusini bo`shashib ketishi kuzatiladi. Sanab o`tilgan alomatlar membranadagi Na + , K + gradienti va suv mineral almashinuvini buzilganligidan kelib chiqadi.
allergik va autoimun kasalliklarida(revmatizm, artritlar, bronxial astma, dermatozlar), keng qo`llaniladi. 474
Yalig`lanishni davolashda imunnodepressantlar sifatida (transplantattsiyada) foydalaniladi. 13.15. Jinsiy bеzlar gormonlari Erkaklar jinsiy gormonlari – androgеnlar urug`donlarni Leydig hujayralarida, ayollar – estrogеnlari esa tuxumdonlarda sintezlanadi.
estradiol yuqori faollikka ega, Ular qatoridagi estron va estriolda gormonal faollik kamroq.
homiladorlik va laktatsiya davrini ifodalaydi, bachadon va qinning spetsifik o`zgarishi, sut bezlarini o`sishi, ikkilamchi jinsiy belgilarni shakillanishiga sharoit yaratadi, shuningdek, hujayra bo`linish jarayonlarini stimullaydi. Follikulalarni yetilishi bachadon to`qimalarida modda almashinuvini oshiradi, oqsil sintezi, nuklein kislotalar hosil bo`lishini tezlashtiradi. Follikulalar yetilishida hosil bo`ladigan sariq tanada urug`langan tuxumni bachadon devorining shilliq qavatiga birikishini va homiladorlikning birinchi yarimida embrionning rivojlanishini ta`minlaydigan gormon–progesterone ishlanadi. Bu gormon homiladorlik davrida o`zining xususiy xoriogonadotrop gormonini ham sintezlaydigan planseta(yo`ldosh)da ishlab chiqariladi. Uning ta`sirida follikula yetiladi va sariq tana o`sa boshlaydi. Hozirda estrogenlar faolligiga ega bo`lgan sintetik moddalar olingan, ular vakili stilbesteroldir. Estrogenlarni - estron, estradiol, estriolni sitoretseptor orqali spetsifik genlar faolligiga ta`sir etishidan sintezlangan maxsus oqsillar hujayra metabolizmi, o`sishi va rivojlanishini boshqaradilar. Uni hisobiga (+ ) N 2 balansi yuzaga keladi. Suyaklarda estrogenlar kaltsiy va fosfor tuzlarini o`zlashtirilishini, kollogenni sintezini oshiradilar. Glikoliz va PFS fermentlarini induktorlari bo`lganligi uchun uglevodlar metabolizmida energiyani aerob hosil bo`lishida qatnashadilar.
475
Lipidlar almashinuviga ham ta`siri bor. Lipidlarni yangilanib turishini, ularni jigarda va yog` to`qimasida to`planib qolmasligi, organizmdan xolesterinni chiqarilishini ta`minlab turadi.
qondagi glikoproteid bilan bog`lanib, to`qimalarda HADFH 2 steroid reduktaza ishtirokida digidrotestosteronga o`tadi. Oqsil biosintezini keskin oshiradi, (+) azot balansi nuvozanatini ta`minlaydi.
Erkaklar jinsiy gormonlari urug`donlarda sintezlanib, funktsiyasi gipofizning gonodotrop gormoni tomonidan nazorat qilinadi. Androgenlar jinsiy organlar rivojlanishini stimullab, ikkilamchi jinsiy belgilarni shakllantiradi.
Androgenlarni anabolik ta`siri estrogenlarnikidan kuchliroq. Skelet muskulaturasi va suyaklarni o`shishini oshiradi. Buyrak va jigarda oqsillar biosintezini kuchaytiradi. Bosh miyaga ta`sir etib, erkaklarga xos bo`lgan psixofiziologik xususiyatlarni shakillanishida qatnashadi. Uglevodlar va yog`lar aerob parchalanishida fermentlar induktsiyasi orqali qatnashadi. Fosfolipidlarni sintezini oshirib, qondagi lipidlar va xolesterin miqdorini pasaytiradi.
Epifizda triptofandan serotonin, melatonin sintezlanadi. Melatoninni sintezi yorug`likga bog`liq bo`lgani uchun sutka davomida o`zgaradi. Qorong`ida melatonin sintezi oshib, yorug`da kamayadi. Melatonin gipofiz gonadotropinlari sekretsiyasini pasaytiradi. Kunning yorug`lik vaqti uzayganda (bahorda) melatonin sintezi tormozlanib, gonadotropinlar sekretsiyasi ortadi, bular o`z navbatida jinsiy bezlar funktsiyasini stimullaydi.
birga ko`rish maqsadga muvofiq, sababi har ikkala organda gormon hosil bo`lishi va ajralishini o`zaro aloqadorligi bor. Gipotalamus gormonlari organizmning
476
barcha a`zo, to`qimalarining biokimyoviy funktsiyalarini gumoral boshqaradi. Hozirda quyidagi gipotalamik nеytropеptidlar ajratib olingan: Gipotalamik nеyropеptidlari-liberinlar: Gipofiz trop gormonlari: Somatolibеrin Somatotropin Kortikolibеrin Kortikotropin Follilibеrin Follitropin Tirеolibеrin Tireotropin Lyulibеrin Lyutropin Prolaktolibеrin Prolaktin Mеlanolibеrin Mеlanotropin Trop gormonlari gipofiz oldi va o`rta qismida ishlab chiqarilsa orqa qismida neyrogormonlar oksitotsin, vasopressin ishlanadi. Gipotalamus libеrinlari gormon ishlab chiqarilishini stimullasa, gipotalamik statinlar aksincha, gormon sekretsiyasini ingibirlaydi. Gipofiz gormonlarini effektlari. 1. Pereferik bezlar gormonlarini biosintezi va sekretsiyasini boshqarish (TTG,
follitropin, lyuttropin, kortikotropin, somatotropin). 2. Jinsiy hujayralarni shakllanishiga ta`siri (follitropin). 3. To`qima va organlar funktsiyasi va metabolizmini boshqarish (somatotropin, α, β– lipotropinlar, kortikotropin, oksitotsin, vasopressin). 4. Nerv sistemasi faoliyatiga ta`siri (kortikotropin, bettalipotropin).
Kortikotropin – yog` to`qimaga to`g`ridan-to`g`ri ta`sir ko`rsatadi. Gormon → adеnilattsiklaza→ sAMF→TG-Lipaza →yog` kislota
↑ ↓ Kortikotropin, Glitserin Α,β-lipotropin, gonadotropin
477
Ular ta`siri mеmbrana rеtsеptorlari bilan bog`lanib, adеnilattsiklazani faollashtirish orqali amalga oshiriladi. Nishon hujayralarida modda almashinuviga ta`sir ko`rsatib, yog` kislotalari, glitsеrin ajralishini stimulyatsiya qiladi. Bundan tashqari mеlanotsit stimullovchi faollikga ega. Gipofizar pakanalikda (gipofizar karlik – gipofizni tug`ma rivojlanmasligi bilan bog`liq patologiya) tana, shu jumladan, skeletning proportsional rivojlanmasligi kuzatiladi. Lekin aqliy rivojlanishda sezilarli o`zgarishlar bo`lmaydi. Gipofizning gipo- yoki giperfunktsiyasida katta odamlar tashqi ko`rinishida ham ma`lum o`zgarishlar uchraydi. Masalan, akromegaliya (yunon. akros – qo`l-oyoqlari, megas - katta) kasalligida tananing oxirgi qismlarida – qo`l, oyoq, burun, til noproportsional o`sib, kattalashib ketadi. Kasallikni rivojlanishiga gipofiz oldi qismini o`sma kasalligi sabab bo`ladi. Vazoprеssin – antidiurеtik gormon, yog`larni parchalanishiga va suvni buyrak kanalchalarida qayta so`rilishi (rearbsorbsiyasi) ga ta`sir etib, ajratilayotgan siydik miqdorini kamaytiradi siydikda natriy va xloridlar kontsеntratsiyasi ko`payib, zichligi ortadi. Vasopressin→adеnilattsiklaza→sAMF→proteinkinazalar→membrana oqsillarini fosforlanishi ↓ Suvga nisbatan o`tkazuvchanlik oshadi ↓ Diurez pasayadi ↓ Siydikda Na + , Cl - konsentratsiyasi oshadi, zichligi oshadi Vazopressin yuqori bo`lmagan kontsentratsiyalarda (1 kg tana massasiga 0,2ng) buyrak kanalchalari membranalari orqali suvning reabsorbtsiyasini oshirish yo`li bilan kuchli antidiuretik ta`sir ko`rsatadi. Normada gormon organizmda suv balansi va qon plazmasidagi osmotik bosimni boshqarib turadi. Gipofizning orqa qismi atrofiyasida buyrak kanalchalarida suvni qayta so`rilishi buzillishi oqibatida qandsiz diabet kasalligi rivojlanib, siydik bilan katta miqdorda suyuqlik ajraladi. Bemorlar vazopressin preparatlari bilan davolanadilar. 478
Oksitotsin sGMF orqali hujayra ichidagi Ca 2+ kontsеntratsiyasini oshiradi, bachadon mushaklari qisqarishini kuchaytiradi. Yog` to`qimasiga insulinga o`xshash ta`sir ko`rsatadi (glyukoza transporti va triglitseridlar sintezini oshiradi). Melanotropin (α,β – melanotropinlar) – gipofizni o`rta qismida sintezlanadi. Tеri va ko`z qora chig`ida melanin hosil bo`lishida qatnashadi. Somatotropin – o`sish gormoni (yoki bo`yni o`stiruvchi gormon). Tog`ay hujayralar bo`linishiga , suyak, ichki organlar, yuzdagi va og`izdagi yumshoq to`qimalarni o`sishiga to`g`ridan – to`g`ri yoki vositachilar ( somatamedinlar) orqali ta`sir etadi. To`g`ridan – to`g`ri ta`siri: Gormon→adеnilattsiklaza→sAMF→ glyukogon (ko`proq)→ diabetogen effekti
↓ insulin Gormon vositachilari → somatomedinlar yordamida A 1 , A
2 , C – tog`ay hujayralarini bo`linishi ↑
4 2- ni proteoglikanlarga kirishi ↑
Lipoliz va glikoliz ↑
Nerv to`qimasida oqsil sintezi va DNK miqdorini ko`paytiradi. Yaqqol anabolik ta`sir ko`rsatib, musbat ( +) N 2 balansini keltirib chiqaradi. O`sish jarayonlarining gormonal boshqarilishi. O`sish jarayonlarining jadalligi va davomiyligi bir qator ichki va tashqi omillar bilan nazorat qilinadi. Ichki regulyatorlarga gormonlar, mahalliy to`qima spetsifik substratlari va boshqa o`sish jarayonlarini boshqarishi omillari kiradi. Tashqi omillarga ovqatlanish sharoitlari, jismoniy va asabiy (nerv) ta`siri iqlim omillari, havodagi kislorod kontsentratsiyasi kiradi. Gormonlardan STG umurtqali organizmlarida o`sish jarayonlarini sistemali nazoratida muhim ahamiyatga ega. Gipofizar gormonning asosiy funktsiyalaridan biri – bo`yni o`sishi, tanani umumiy rivojlanishi, uning og`irligi, alohida organlar xajmi va massasiga stimullovchi ta`sir ko`rsatishdir. Hayvonlarda postembrional ontogenezning erta bosqichlarida gipofizektomiya tana o`sishi va og`irlik ortishini to`xtatadi. Gormon preparatlarini kiritish esa to`xtagan jarayonlar jadalligini yana o`z xoliga qaytaradi. Odam 479
embrionida 12 chi haftadan 16 chi haftagacha qondagi STG kontsentratsiyasi ortib boradi va yuqori kontsentratsiyalarda 32 haftagacha saqlanadi, tug`ilishdan oldin esa, taxminan, 10 marta kamayadi. Ontogenezning erta postnatal bosqichida gipofiz gormoni sekretsiyasini tezligi katta odamlardagi miqdoriga yaqinlashadi. Bolalarni o`sish davrida STG ishlovchi gipofiz o`smalari gigantizm deb ataluvchi kasallikni keltirib chiqaradi. Bemorlarda suyaklar, mushaklar, ichki organlar og`irligini rivojlanishi tufayli tananing bo`yi va og`irligi proportsional ravishda kattalashadi. Kasallik bolalikni so`nggi yillari yoki o`smirlik davrida boshlansa, akromegaliya deyilib, tana qismlarini proportsional kattalashishi – (qo`l panjasi, burun, kalla suyagi, til va boshqalar) kuzatiladi. O`sayotgan bola organizmida STG yetishmasa o`sish jarayonlarida teskari patologik ko`rinish - gipofizar pakanalik (liliputizm, gipofizar nanizm) kuzatilanadi. Rivojlanayotgan (o`suvchi) umurtqalilar organizmidagi naysimon suyaklarning epifizar qismlaridagi tog`ay to`qimasi STG ta`siriga hixoyatda sezuvchan bo`ladi. Faol tog`ay qismlarini ossifikatsiyasi suyaklar o`sishi asta-sekin to`xtaydi. STG o`sayotgan hayvonlarning to`qima va organlarida oqsil biosintezini stimulyatori bo`lishi bilan birga, katta hayvonlarda ham shunday ta`sir ko`rsatadi. STG ning jigarga ta`sirining muhim tomoni shundaki, u jigar hujayralarini spetsifik stimulyatsiya qilib, mahsus gormonal birikmalar - somatomedinlar va STGning boshqa ko`pgina effektlari, ayniqsa suyak-tog`ay apparatining o`sishiga vositachilik qiladigan omillarini ishlab chiqarilishini ta`minlaydi. Hayvonlar qonida
STGga bog`liq
mahsus faktor
bo`lib, uning
kontsentratsiyasi STG darajasiga bog`liq. Zardobdagi STGga bog`liq faktor (STGdan farqli ravishda) in vivo sharoitida anabolik jarayonlarga ta`sir qilish xususiyatiga ega. Uni mushak va yog` to`qimalari hujayralariga effekti (aminokislotalar va glyukoza transportining kuchayishi) insulinga o`xshash. Zardob faktori STGga o`xshash effektga ega bo`lgani, fiziologik ta`sirini normallashtirgani uchun ularni somatomedinlar deb ataladi. Somatomedinlar asosan jigarda va qisman boshqa organlarda ham hosil bo`ladi. Ularni jigar hujayralaridan qonga tushish tezligi STG tomonidan stimullanadi. 480
Yosh bolalarda so`matotropinni yetishmovchiligi vaqtidan ilgari bo`y o`sishini to`xtatib, karlik deb nomlanuvchi holatga olib keladi. Ushbu vaziyatda voyaga yetgan karlikni bo`yi 100 – 120 sm dan oshmaydi. Somatotropin yetishmovchiligidagi karlik gipotireozdagi bo`yi o`smaganlikdan tanani proporsional rivojlanganligi bilan farqlanadi va aqli zaiflik alomatlari bo`lmaydi. Bolalarni o`sish davridagi somatotropin gipersekretsiasi gigantizmga, voyaga yetgan organizmda esa akromegaliyaga olib keladi. 13.18. Prostaglandinlar Prostaglandinlar faqat organizmda sintezlanib, tashqaridan organizmga kirmaydi. Prostaglandin – PG deb belgilanib, indeks yog` kislotadagi to`yinmagan bog`lari soni, moddaning qaysi guruhga mansubligi arab harflari bilan belgilanadi. А- to`yinmagan keton, Е- oksiketon, F – 1,3 diol ni bildiradi. Tarkibiga qarab prostaglandinlar bir necha tipga bo`linadi; A,B,C,D,E,F,G,H. Prostaglandinlar gormonsimon ta`sir etadigan C 20 - poliеnli yog` kislotalari
hosilalari bo`lib, siklopеntеn halqasini saqlaydilar. Eritrositlardan tashqari hamma to`qima va hujayralarda hosil bo`ladi. Yashash muddati juda qisqa to`qima gormonlaridir bo`lib, ta`sir etayotgan to`qimani o`zida sintezlanadi.
Prostaglandinlarning har bir tipi qo`shbog`lari soniga qarab, bir nechta seriyaga bo`linadi (PGE 1 , PGE 2 , PGE
3 ). Bundan tashqari OH–gruhi va siklopentan halqasini joylashishiga qarab α, β- indekslari kiritiladi (PGE 2α ). Tabiiy prostaglandinlar α – konfiguratsiyaga ega. 481
Prostaglandinlar sintezida boshlang`ich modda bo`lib C 20:3
(gomo γ-linol ), C 20:4
- araxidon kislota, C 20:5
- ekozopentayen kislotasi ishlatiladi. Bu kislotalar organizmga ovqat bilan kiradigan linol kislotasidan hosil bo`ladi. Ularning hosil bo`lishi yuqoridagi jadvalda va quyidagi sxemada keltirilgan: PGA izomeriyasi → PGB, PGC Download 4.3 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|