Toshkent farmatsevtika instituti

Sekretinlar - ingichka ichakning yuqori bo`limlarida va  me`da osti bezining 

D  hujayralarida  hosil  bo`lib,  oshqozon  –  ichak  yo`llari  shirasi  sekretsiyasini  

boshqaradi.  Kimyoviy  strukturasiga  ko`ra  27  a`zoli  oligopeptid,  N-oxiridan  16  ta 

aminokislota  qoldiqlari  glyukagon  molekulasining  1-16  aminokislotalar  tartibini 

takrorlaydi, lekin har xil hujayra retseptorlari   bilan bog`lanadi. 

Gastrin  –  oshqozonda  ajralib,  undagi  nordon  (kislotali)  sekretsiyani 

stimullaydi.   17 ta aminokislota qoldiqlaridan iborat oligopeptid. 

Pankreozimin  -  33  a`zoli  peptid,  asosan  pankreatik  sekretsiya  va  o`t 

suyuqligi ajralishini boshqaradi. 

Insulin  -  51  ta  aminokislota  qoldiqlaridan  iborat,  ikki  zanjirli  polipeptid, 

pankreas  Langergans  orolchalarining    β  -  hujayralarida  hosil  bo`ladi,  ma`lum 

miqdorda  so`lak  bezlaridan  ham  ajraladi.    Molekulyar  massasi  –  6000.  Kalta  (A) 

zanjirida  21ta,    nisbatan  uzun  zanjirida  (B)  30  ta  aminokislota  qoldiqlari  bor. 

Ikkala  zanjir  o`zaro  disulfid  ko`prikchalari    (7-7  va  20-19)  orqali    bog`langan. 

Aniqlanishicha,  insulin  dastlab  84  ta  aminokislota  qoldiqlaridan  iborat  proinsulin 

sifatida  sintezlanadi,  so`ngra  karboksipeptidaza  ta`sirida  insulin  va  33  ta 

aminokislota  qoldiqlari  C-peptidga  parchalanadi.  Insulinni  birlamchi  strukturasini 

 

442 

Senjer  (1953)  fazoviy  strukturasini  esa  D.Xodjkin  (1972)    aniqlagan.  Insulin 

barcha  umurtqalilarda  topilgan,  ularning  20  tadan  ortiq  turlarida  birlamchi 

strukturasi aniqlanib, o`xshashligi ta`kidlangan. Turlararo farq A zanjirning 8-10 –, 

β  zanjirning  30–holatida  topilgan.  Hozirgi  vaqtda  odam  insulinini    kimyoviy  va 

molekulyar-biologik (gen-injenerligi) sintezi amalga oshirilgan. 

Insulinning  alohida  olingan  zanjirlari  biologik  faollikka  ega  emas.  Insulin 

metabolizmning  asosiy  regulyatori  hisoblanib,  turli  to`qimalarda  glikogen  sintezi 

va glyukoza sarf bo`lishini boshqaradi, oqsillar va yog`lar sintezini stimullaydi. 

Insulinning  qondagi  transport  shakli  erkin  va  asosan  a  -  globulinlar  bilan 

bog`langan.  Insulin  sintezi  teskari  aloqa  yo`li  bilan  glyukoza  tomonidan 

boshqariladi,  uning  yetishmasligi  qandli  diabetni  keltirib  chiqaradi.  Kasallikni 

asosiy  belgisi  –  qonda  glyukoza  miqdorini  ko`payib  ketishi,  ya`ni  – 

giperglikemiya,  glikogen  sintezi  susayadi,  lipoliz  va  glyukoneogenez  tezlashadi. 

Ta`sir mexanizmi quyidagi zanjir bo`yicha amalga oshiriladi:  

Geksokinaza  →  insulin  →  membrana  retseptorlari  –  sial  kislotasi  -  Na

+

, 

ATF-sintetaza,  sAMF aktivatsiyasi. 

 

13.9.2. Kaltsiy va fosfor almashinuvini boshqarishda ishtirok etadigan 

polipeptid gormonlar 

 

  Qalqonsimon  bez  oldi  bezlarida  sintezlanadigan  84  ta  aminokislotali 

paratgormon qondagi Ca

2+

 miqdorini oshiradi, mol. massasi ~ 9500. 

Kalsitonin  -  qalqonsimon  bezning  C  hujayralarida  hosil  bo`lib,  ta`siri 

bo`yicha  gipokaltsiyemiyani  keltirib  chiqaradi.  32  ta  aminokislota  qoldiqlaridan 

iborat, molekulyar massasi - 3800. 

 

Gormonlarning biosintezi va sekretsiyasi 

Gormonal biogenezning ikkita turdagi genetik boshqaruv  yo`llari bor:  to`g`ri 

– polisomalarda ko`pchilik oqsil - peptidli gormonlar o`tmishdoshlarini sintezi va 

vositali–steroidlar,  aminokislota  unumlari  va  rilizing-faktorlarga  o`xshash  katta 

 

443 

bo`lmagan  peptidlar  sintezi.  Birinchi  usuldagi  biosintezda  genetik  boshqaruvning 

printsipial sxemasi: gen — mRNK — progormon — gormon. Ikkinchi usulda: gen 

— mRNK — fermentlar — gormon   

T

3

  va  T

4

  biosintezi  qalqonsimon  bez  follikulalarida  kechib,  quyidagi 

bosqichlardan iborat:  

1) qon yodidlarini elementar yodgacha oksidlanishi;  

2) maxsus oqsili tireoglobulin sintezi va undagi tirozin qoldiqlarini elementar 

yod bilan yodlanishi;    

3)  tireoglobulin  molekulasida      yodlangan      tirozin  qoldiqlaridan    gormonal  

yodtironinlarni hosil bo`lishi: 

4) hosil bo`lgan tireoid gormonlarini oqsildan ajralishi. 

Yodidlarning  qondagi  normal  konsentratsiyasi  -  0,1-0,5  mkg  %.  Odamni 

sutkalik yodga bo`lgan minimal talabi 50-75mkg, optimal talabi 120 mkg ni tashkil 

etadi. Yod yetishmasa bo`qoq rivojlanadi. Qalqonsimon bez gormonini yodtironin 

strukturasi  organospetsifik    tireoglobulin    oqsilining    ichki  qismida,      uning   

polipeptidi      asosida  hosil  bo`ladi.      Tireoglobulin      -      katta  molekulali  nordon 

(kislotali) 

glikoproteid, 

sedimentatsiya 

koeffitsiyenti 

195, 

mol.  massasi  ~  670000.  Boshlang`ich  bosqich;  tireogpobulin  tirozin 

qoldiqlarini  elementar  yod  bilan  yodlanishi,  monoyod  tirozin  (MYT)  va 

diyodtirozinlarning  (DYT)  hosil  bo`llshi.  So`ngra  tireoglobulin  tarkibida  MYT 

DYT  qoldiqarini  kondensatsiyalanishi  natijasida    T

3

,  ikkita  DYT  qoldiqlarining 

kondensatsiyalanishi 

esa 

T

4

 

hosil 

bo`lishiga 

olib 

keladi. 

So`ngra 

TTG (tireotropin) ta`sirida tireoglobulin proteolizga uchrashi natijasida yodtironin 

ajralib  chiqadi.  Hosil  bo`lgan  T

3

  ni  T

4

  ga  nisbati  4:1,  ya`ni  ularning 

biosintezlanish darajasiga bog`liq. 

 

13.10. Endokrin bezlarni boshqarish yo`llari 

 Endokrin  bezlari    funktsiyasi  bir  nechta  fiziologik  mexanizmlar–nerv, 

neyroendokrin,  endokrin,  gumoral  yo`llar  ya`ni  gipotalamus  -  gipofiz  -  periferik 

bez orqali nazorat qilinsa glyukoza va yog` kislotalari miqdori insulin ═ glyukagon 

 

444 

nisbati bilan boshqariladi. Endokrin gormonlari metabolik gomeostaz doimiyligini 

ta`minlashda  muhim  yo`l  o`ynasa,  Ca,  prostaglandinlar  boshqarishning 

neyrogormonal omillari hisoblanadi. 

 

13.10.1. Gormonlar transporti, ularning periferik  

metabolitlari va ekskretsiyasi 

 

Gormonlarni  boshqaruvchi  ta`siri  va  katabolizmi  periferik  organ  va 

to`qimalarda  parallel holda kechadi. Katabolik jarayonlar asosan jigar, ichaklar va 

buyraklarda  bajariladi.  Organlardan,  ayniqsa  jigar,  qondagi  gormonlarni 

to`qimalarga  taqsimlanishini  ta`minlaydi,  natijada  gormonlar  sekretsiyasi  va 

katabolizm  jarayonlari  tenglashtiriladi.  Qondagi  gormonlar  kontsentratsiyasini 

saqlash    ba`zi  omillarga  bog`liq,  ular  gormonlarni  qondan  to`qimalarga  o`tishini 

chegaralaydi.  Bun  kabi  omillarga  gormon  bilan  kompleks  hosil  qiluvchi  qon 

plazmasi  oqsillari  va  shaklli  elementlari  kiradi.  Ular  oson  safarbar  qilinadigan 

gormon  zahirasini hosil  qiladi.  Shunday  ekan, organizmda  gormonlar  sekretsiyasi 

periferik  to`qimalarda  taqsimlanishi  zahirada  to`planish  darajasi    o`zaro 

muvozanatlashgan.  Demak, gormonlarning inaktivatsiya jarayonlari – katabolizm 

va  kompleks  hosil  qilishi,    molekula  strukturasini  fermentativ  va  kimyoviy 

o`zgarishi gormonal faollikni yo`qolishida muhim ahamiyatga ega. Gormonlarning 

qon tarkibidagi birikmalar bilan kompleks hosil qilishi qaytar jarayon bo`lib, zahira  

vazifasini bajaradi. 

 

Gormonlarning qondagi transporti 

Gormonlar qonda bir nechta fnzik-kimyoviy ko`rinishda uchraydi: 

1)  plazma  maxsus  oqsillari  bilan  hosil  qilgan  kompleksi  kontsentratsiyasi 

normal fiziologik sharoitda 80 % gacha yetadi; 2) plazma oqsillari bilan nospetsifik 

kompleksi  10  %;  3)  qon  shaklli  elementlari  hosil  qilgan  nospetsifik  kompleksi 

eritrotsitlar bilan 10-20 %; leykositlar bilan 3-5 %. Gormonlarni oqsillar bilan hosil 

qilgan  kompleksi  kuchsiz  bog`lar  bilan  bog`langan,  nofermentativ  qaytar 

 

445 

jarayondan  iborat.  Bog`lanish  darajasi  oqsil  molekula-sidagi  bog`lovchi  qismlar 

kontsentratsiyasiga  bog`liq.  Spetsifik  oqsillar  biologik  faol  ligandlarga  nisbatan 

yuqori  tanlash  xususiyatiga  ega.  Plazmaning  transport  oqsillaridan  steroid  va 

tireoid gormonlarini bog`lovchilari nisbatan yaxshi o`rganilgan. 

1)  Transkortinlar 

yoki 

kortikosteroid 

bog`lovchi 

globulinlar, 

glyukokortikoidlar bilan oson bog`lanadi. 2) seks-steroid yoki testosteron - estron 

bog`lovchi globulin, odam va hayvonlarning androgenlar va estradiol bilan o`zaro 

ta`sirlanadi; 3) tiroksin bog`lovchi globulin, ayniqsa prealbuminlar T

4

 bilan yuqori 

darajada  bog`lanadi;  Bog`lovchi  oqsillarning  barchasi  glikoproteidlardir  masalan 

insulin STG bog`lovchi globulinlar va boshqalar. 

 Gormon  bog`lovchi  maxsus  oqsillar  faqat  tabiiy,  biologik  faol  gormonlar 

bilan  kompleks  hosil  qilib,  ularning  metabolitlari  yoki  sintetik  analoglari  bilan 

bog`lanmaydilar.  Bu  sifati  bilan  ular  qonning  nospetsifik  oqsillari  va  hujayraning 

reseptor  oqsillaridan  farq  qiladi,  chunki  nospetsifik  oqsillar  tabiiy  va  sun`iy 

gormonlar  bilan  bog`lanaoladi.  Gormon  bog`lovchi  oqsillar  asosan  jigarda 

sintezlanadigan barqaror birikmalardir. 

Gormonlarni  nospetsifik  bog`lovchi  oqsillari  qatoriga  α  -globulinlar, 

transferrin,  zardob  albumini  kiradi.  Zardob  albumini  har  xil  kimyoviy  tabiatli 

birikmalarni  bog`lash  xususiyatiga  ega  (kationlar,  anionlar,  aminokislotalar,  yog` 

kislotalari,  nukleotidlar,  antibiotiklar,  vitaminlar,  gormonlar  va  b.).      Qonning 

shakliy  elementlari  ham  gormonlarni  bog`lashda  ishtirok  etadi.  Eritrotsitlar  70-80 

%  gacha  gormonlarni  bog`lashi  mumkin.  Ular  membranasi      moddalarni 

adsorbtsiya 

qilish 

xususuyatiga 

ega. 

Limfotsitlar 

va 

monositlar 

glyukokortikoidlarni, insulinni, SGGni, kaltsiotoninni va boshqa gormonlarni kam 

miqdorda bog`lashi mumkin. 

Kompleks  hosil  qiluvchi  oqsillar  bilan  bog`langan  gormonlar  fiziologik 

faollikka  ega  bo`lmay,  metabolik  o`zgarishlarga  uchramaydi.  Faqatgina  erkin 

shakldagi gormonlar biologik faollikka ega. 

T

3 

ni T

4

 ga nisbatan faolligi yuqori va ta`sir etish  latent davri qisqa, chunki T

3

 

TSG  bilan  juda  kuchsiz  va  TSPA  bilan  deyarli  bog`lanmaydi.  Insulin  bog`lovchi 

 

446 

protein  gormonni  biologik  effektini  ma`lum  darajada  namoyon  bo`lishiga 

to`sqinlik 

qiladi.  Natijada 

bog`langan 

insulinning 

skelet 

mushaklariga 

ko`rsatadigan  ta`siri  yo`qoladi,  lekin  yog`  to`qimasiga  nisbatan  faolligi  saqlanib 

qoladi (homiladorlikda bog`lanish kuchayadi). 

Gormonlarni  transport  oqsillari  bilan  o`ziga  xos  bog`lanishi  ba`zi  endokrin 

funktsiyalar patologiyasining birlamchi sabablari deb taxmin qilinmoqda. Masalan, 

giperkortitsizmning  ba`zi  shakllarida  erkin  glyukokortikoidlar  miqdorining  ortishi 

jigarda ularni bog`lovchi transkortin sintezi yoki kontsentratsiyasini kamligi tufayli  

kuzatilgan. 

 

Gormonlarning periferik metabolizmi 

 

Gormonlarning  turli  to`qimalardagi  kimyoviy  degradatsiyasi  maxsus 

fermentlar  yordamida  amalga  oshiriladi.  Bu  jarayonlarda  ko`pincha  jigar, 

buyraklar, ichaklar, taloq ishtirok etadi. 

Katabolizm  sodir  bo`ladigan  organlarda  almashinuv  jarayonlari  davomida 

aktivatsiya,  reaktivatsiya,  o`zaro  o`zgarish  reaktsiyalari  kuzatilib,  yangi  gormonal 

faollik  paydo  bo`lishiga  sabab  bo`ladi.masalan  aktivatsiya  natijasida  sekretsiya 

qilingan  androstendionning  5  α-degidrotestosteronga  (yoki  androstandiolga), 

angiotanzin I ni angiotenzin II va III larga aylanishi. 

 Gipotalamus,  jigar  va  jinsiy  organlarda  androgenlar  estrogenlarga,  17  - 

oksikortikosteroidlar  esa  androgenlarga  aylanishi  mumkin.  in  vivo  sharoitlarda 

metabolik  jarayonlar  jadalligining  integral  ko`rsatkichlari  sifatida  gormonlarning 

yarim  parchalanish  davri  (T

1/2

)  va  metabolik  klirensi  tezligi  (SMK  –  MKT) 

kattaliklaridan foydalaniladi. 

Gormonlarni  yarim  parchalanish  davri  -  qonga  yuborilgan  radioaktiv 

gormon  kontsentratsiyasining  ikki  marta  kamayishiga  sarf  bo`lgan  vaqt  bilan 

o`lchanadi. 

Metabolik 

klirens 

– 

ma`lum 

vaqt 

oralig`ida 

gormondan tozalangan qon hajmi bilan aniqlanadi (masalan, T

1/2 

- T

4

 - 5760 min, 

AKTG - 15-20 min, insulin - 8-10 min, katexolaminlar - 0,5 - 2,5 min). 

 

447 

                                     13.11. Neyroendokrin bog`lanishlar 

 

        Organizmning tashqi va ichki holati haqidagi axborot nerv sistemasiga 

o`tkaziladi va unga javoban periferik to`qima va organlarga boshqaruvchi signallar 

yuboriladi. Boshqarish vazifasini nerv sistemasi bilan birgalikda endokrin sistema 

ham  bajaradi.  Bosh  miya  nerv  impulslari  ta`sirida  gipotalamusda  hosil  bo`lgan 

neyropeptidlar  gipofizar  trop  gormonlari  ishlab  chiqarishini  boshqaradi.  Trop 

gormonlari  o`z  navbatida  periferik  gormonlar  sekretsiyasini  boshqaradi.  Periferik 

bez gormonlarini ishlab  chiqarilishi va sekretsiyasi uzluksiz amalga oshib, ularni 

ma`lum  miqdori  doimo  qonda      bo`lishini  ta`minlaydi.  Keltirilgan  jarayon  o`z  – 

o`zini  boshqarish  mexanizmi  asosida  ishlaydi.  Organizmda  hosil  bo`lgan 

metabolitlar  ham  markaziy  yoki  periferik  gormonlar  sekretsiyasiga    ta`sir 

ko`rsatadi.    

Gipotalamus–endokrin    sistеmasining  boshqaruvchi  markazi  hisoblanib, 

markaziy  nеrv  sistеmasi  orqali  kеlayotgan  signalni  qabul  qiladi    va 

intеgratsiyalaydi.  Olingan  signalga    javoban    gipotalamus    qator  boshqaruvchi 

nеyropеptid gormonlarini  ishlab chiqaradi va ular gipofizni oldi qismiga  o`tadi. 

Har qaysi  gipotalamik gormon  gipofiz oldi qismi gormoni orqali birorta periferik 

gormonni    ishlab  chiqarilishini  tеzlashtiradi  yoki  tormozlaydi.  Buning  uchun 

gipofiz  gormonlari  qonga    o`tib,  zarur  bo`lgan  endokrin  bеziga    yеtib  boradi  

(masalan,  oshqozon    osti  bеziga,  qalqonsimon  bеziga  yoki  jinsiy  bеzlarga)  va 

gormon  sеkrеtsiyasiga ta`sir etadi. 

 Natijada  ishlab chiqarilgan gormon qon orqali to`qima hujayralarini  tashqi 

yoki  ichki  qismida  joylashgan  gormon  rеtsеptoriga  ta`sir etadi  va o`z ta`sirini  

amalga oshiradi.   

Endokrin    sistеmalarning  funktsional  faolliklari,    bog`lanish  printsipida 

ishlovchi  mеxanizmlar  yordamida    sеkrеtsiyani    uzluksiz    ta`minlaydi.  Demak, 

gormonlar  nishon  hujayralar  orqali  u  yerdagi  modda  almashinuvini  tegishli 

ravishda  o`zgartiradi.  O`z  vazifasini  bajarib  bo`lgan  gormon  maxsus  fermentlar 

ta`sirida parchalanadi.   

 

 

448 

 13.12. Gormonlarning hujayralarga  ta`sir etish mexanizmlari 

 

  Organizmda  modda  almashinuvi  boshqarilishida  kuzatiladigan  tashqi  va 

ichki  muhit  o`zgarishlari  gipotalamusda  maxsus  biologic  faol  birikmalar  ishlab 

chiqarilishini  stimullab,  gipofizga  ta`sir  etishi  natijasida  periferik  bezlarda 

gormonlar sintezlanishiga sabab bo`ladi.  

Qonga  o`tgan  gipotalamus  rilizing  faktorlari  gipofiz  tropinlari  orqali  barcha 

ichki sekretsiya bezlarining hujayralariga to`g`ridan –to`g`ri ta`sir etib, gormonlar 

sintezini faollashtiradi.  Alohida olingan har bir gormonning tanlab ta`sir etadigan 

organ, to`qima va hujayralariga, nishon organ, nishon to`qima, nishon hujayra yoki 

gormonkompetent  strukturalar  deyiladi.  Organizmning  qolgan  strukturalarini 

«nishon  bo`lmagan»  yoki  gormonrezistent  strukturalar  deyiladi.  Masalan, 

ta`sirlanish  darajasiga  ko`ra  skelet  mushaklari,  ichak,  taloq  estrogenga  nisbatan 

«nishon  bo`lmagan»  organlar.  Organizm  strukturalari  gormonlar  keltirib 

chiqaradigan  reaktsiyalar  bo`yicha  yana  gormonlarga  bog`liq  va  gormonlarga 

bog`liq  bo`lmagan  reaktsiya  soniga  qarab,  poli-  va  oligokompetent  organlarga 

bo`linadi. 

 Gormonlarni  ta`sirchan  hujayralarda    to`planishi  nishon  hujaryralaridagi 

gormon  retseptorlari  tomonidan  amalga  oshiriladi  (sitoretseptorlar).  Har  bir 

gormonni  o`ziga  mos  oqsilli  retseptor  bilan  bog`lanishi  nokovalent  qaytar 

reaktsiya. Estrogen, androgen, glyukagon, insulin, AKTG va boshqalarning alohida 

retseptorlari aniqlangan. Gormon - retseptor kompleksi vaqt oralig`ida - birlamchi; 

gormonni  kompetent  hujayra  bilan  tanlab  ta`sir  qilishi,  hujayrani  boshqa 

funktsiyalariga  bog`liq  bo`lmagan  holda  namoyon  bo`ladi  (energiya  almashinuvi 

jadalligi; RNK, DNK, oqsillar sintezi; sitoskelet holati va b).    Retseptorlik oqsili 

bo`lmagan  hujayralar  gormonning  fiziologik  kontsentratsiyalari  ta`siriga  nisbatan 

kam  beriluvchan  (rezistent)  bo`ladi.  Retseptorlar  endokrin  funktsiyaning  o`ziga 

mos  periferik  vakillari  bo`lib,  hujayrada  gormonal  signalni  qabul  qilinishi, 

o`tkazilishi  va  ta`sirini  namoyon  bo`lishini  ta`minlaydi.    Butun  organizm    tilida 

gormonlar  -  sistemali  hujayra  signallari;  retseptorlar  -  akkumulyatorlar  – 

 

449 

gormonlar ta`sirini o`tkazuvchi vositachilar, tashqi - signalni hujayra metabolizmi 

tiliga  tarjima  qiladilar.  Hujayra  tilida  retseptorlar  -  hujayra  metabolizmning 

regulyator  (boshqaruvchi)  oqsillaridir.  Retseptor  bo`lmasa  gormonni  fiziologiki 

effekt namoyon bo`lmaydi. 

Retseptor oqsillarini hujayrada joylashuviga ko`ra gormonal retseptsiya ikkita 

asosiy turga bo`linadi: 1) hujayra ichi - steroid va tireoid gormonlar retseptsiyasi: 

2) membranali (yuzaki) - oqsil - peptidli gormonlar va katexolaminlar retseptsiyasi. 

Demak,  endokrin  bеzlarida  ishlab  chiqarilgan  gormonlar  qondagi  maxsus 

transportlovchi  plazma  oqsillari    bilan  bog`lanib  (yoki  ba`zi  hollarda  qon 

hujayrasiga adsorbtsiyalanib), pеrifеrik to`qimalarga yеtkaziladi va ulardagi modda 

almashinuv  funktsiyalariga  o`z  ta`sirlarini  rеtsеptorlar  orqali  ko`rsatadilar. 

Gormonlarga  nisbatan  yuqori  sezuvchanlikka  ega  hujayra,  to`qima  va  organlar 

nishon hujayra, organ, va to`qima hisoblanadi. 

 Retseptor oqsillarining hujayrada joylashishiga ko`ra gormonlar retseptsiyasi 

uchta asosiy turga bo`linadi:  

1)  Membranali  (yuzaki)  -  oqsil  -  peptidli  gormonlar  va  katexolaminlar 

retseptsiyasi.  

2) Membrana– hujayra ichi - steroid va tireoid gormonlar retseptsiyasi 

3) Sitozolli                      

               

 

Retseptsiyaning  hujayra  ichi  turida  gormonlar  plazmatik  membrana  orqali 

hujayra ichiga oson o`tib, hujayra ichidagi retseptorlar bilan o`zaro bog`lanadi. Bu 

turdagi gormon - retseptor komplekslarining aktseptor qismlari yadro xromatiniga 

joylashgan. 

 

450 

Retseptsiyaning  membranali  turiga  ko`ra,  hujayra  ichiga  qiyin  o`tadigan  va 

hujayra yuzasi boylab ta`sir ko`rsatadigan gormonlar membrana retseptorlari bilan 

o`zaro  bog`lanadi.  Bu  turdagi  gormon  -  retseptor  komplekslari  uchun  aktseptor 

qismlar  plazmatik  membranalarda  joylashgan.  Masalan,  adenilatsiklaza  fermenti  

siklik  adenozinmonofosfat  (sAMF)  mediatorlari  hosil  bo`lishini,  «sekinlashgan» 

Ca  -  kanallari  gormon  ta`siri  vositachisi  –  Ca

2+

  kationlarini  hujayra  ichiga 

osonlashgan diffuziyasini; spetsifik peptidazalar - regulyatorli glikopeptidlar hosil 

bo`lishini  ta`minlaydi.  Ushbu  sharoitda  gormonlar  effekti  tezlikda  namoyon 

bo`ladi.  Shu  usulda  prostaglandinlar,  kininlar,  gistamin,  atsetilxolin,  serotonin, 

ba`zi  hujayralarga  glyukoza,  aminokislotalar  ta`sir  ko`rsatadi.  Yuqoridagilarning 

retseptorlari  plazmatik  membranada  joylashgan  bo`lsa,  steroid  gormonlarining 

hujayra  ichi  retseptorlari  hujayraning  eruvchan  qismida  (sitozolda),  tireoid 

gormonlarining retseptorlari esa - yadro, mitoxondriyalar va sitozolda joylashgan. 

Insulin  yoki  STGni  qisman  plazmatik  membrana  orqali  o`tishi  va  hujayra  ichida 

ta`sir  qilishini  istisno  qilib  bo`lmaydi.  Boshqa  tomondan,  steroid  va  tireoid 

gormonlarining erta effektlari sAMF vositasida namoyon bo`lishi mumkin. 

Insulin  retseptori  -  tetramerli  glikoproteid  bo`lib,  2  ta  α  (mol.  massasi  ≈ 

125000)  va  2  ta  β  (mol.  massasi  ≈  90000)  subbirliklardan  iborat.  Bu  subbirliklar 

disulfid ko`prikchalar bilan bog`langan, gormonga nisbatan yuqori spetsifik tanlash 

xususiyatiga ega. 

Retseptor oqsillari tabiiy va sintetik gormonlar hamda ular antogonistlarining 

ma`lum  bir  guruhini  ham  bog`lash  xususiyatiga  ega.  Masalan,  estrogen 

retseptorlari biologik faol estrogenlar va antiestrogenlarni (kliorifen va b.) bog`lab, 

androgen va progestinlarni bog`lamaydi. Glyukagon retseptori glyukagon va uning 

ba`zi  analoglarini  bog`laydi,  lekin  adrenalin,  insulin  va  boshqalarni  bog`lamaydi. 

Retseptor  molekulalarini  ma`lum  turdagi      gormonlar  bilan  tanlab  ta`sir  qilishi, 

hujayrani gormonal birikmalarni   birlamchi tanishni ta`minlaydi. 

Retseptorlarning  muhim  belgisi    –  bog`lash  hajmini  chegaralanganligidir.    

Shunga  ko`ra,  bog`lash  joylari  kontsentratsiyasi  kichik  bo`lgan  retseptorlar  mos 

keluvchi  gormonlar  guruhi  bilan  oson  to`yinadi.  Har  bir  retseptor  molekulasiga 

 

451 

faqat bitta bog`lash joyi mos keladi (n=1). Retseptor molekulalari kontsentratsiyasi 

10

-14

–10

-1

  mol/mg  sitozol,  yadro  yoki  membrana  oqsillariga  teng  yoki  taxminan  

bitta hujayraga 50-30000 ta bog`lar to`g`ri keladi. 

Retseptor  oqsillari  faqat  nishon  hujayralarida  bo`lib,    kontsentratsiyasi 

hujayraning  ma`lum  guruh  gormonlarini  sezish  darajasiga  mos  keladi. 

Gormonlarning  farmakologik  effektlari  faqat  ularning  retseptorlar  bilan 

bog`lanishida  emas,  balki  hujayralarning  turli  noretseptor  oqsillari  bilan  o`zaro 

ta`sirlanishi  natijasida  ham  yuzaga  kelishi  mumkin  degan  taxminlar  ham  bor. 

Xoloretseptorning  (to`liq  retseptorning)  gormon  bog`lovchi  faolligini  to`liq 

namoyon  bo`lishida  intakt  sulfgidril  guruhlar,  membrana  retseptorlari  uchun  esa 

Mg

2+

 va Mn

2+

 ionlarini ishtirok etishi aniqlangan. 

Hozirgi  vaqtda  membrana  retseptorlarining  ikkita  asosiy  tipi  va  ularga  mos 

ravishda gormonal signalni o`tkazadigan va kuchaytiradigan ikkita asosiy  hujayra 

ichi  mediatorlari  aniqlangan:  1)  adenilattsiklaza  sistemasi  gormonal  vositachi  – 

sAMFni  ishlab  chiqaradi;  2)  «sekinlashgan»  Ca  -  kanallari  identifikatsiya 

qilinmagan transmembrana oqsillarini, boshqa gormonal vositachi  - Ca

2+

 ionlarini 

hujayra  ichiga  ko`p  miqdorda  kirishini  ta`minlaydi.  Bu  yo`llar  bir-biriga  bog`liq 

bo`lmagan holda yoki o`zaro yaqin bog`langan holatda bajarilishi mumkin. 

Gormonga  bog`liq  adenilattsiklaza  fermenti  turli  gormonlar  ta`sirini  qabul 

qilsa, boshqa gormonlarning retseptorlari ko`plik formada va spetsifik bo`ladi. 

Membranada  joylashgan  lipidlar,  ayniqsa  fosfolipidlar  transmembranali 

o`zaro  bog`lanishning  asosiy  guruhi  bo`lib  xizmat  qilishi  mumkin.  Lipidli 

komponentlarning  tarkibi,  yopishqoqligi,  fazoviy  holati  (suyuq  yoki  qattiq 

kristallik), 

adenilattsiklaza 

sistemasining 

harakatchanligiga 

va 

oqsil 

komponentlarining  xossalariga  ta`sir  qilishi  mumkin.  Transmembranali  aloqa 

mexanizmi adenilattsiklaza fermentini faolllanishiga olib keladi. Bu ferment Mg

2+

 

ishtirokida  ATFni  sAMFga  aylantiradi.  Bunda  retseptor  bilan  bog`langan  bitta 

gormon  molekulasi  500  tagacha  sAMF  molekulalari  hosil  bo`lishiga  yordam 

beradi. Adenilatsiklaza  faolligi  sitozoldagi  fosfodiesteraza  faolligiga  ham  bog`liq, 

 

452 

chunki fosfodiesteraza ta`sirida sAMF parchalanib, atsiklik 5` - AMF hosil bo`ladi. 

Fosfodiesteraza faolligi insulin, STG kabi gormonlar tomonidan boshqariladi. 

  sAMF  hujayraning polifunktsional aktseptori bo`lgani uchun uning ta`sirida 

sintezlangan  proteinkinazalar  ko`p  sonli  effektlarga  vositachilik  qiladi  va  asosan, 

sintezlangan  oqsillarning  kimyoviy  modifikatsiyasi  ko`rinishida  namoyon  bo`ladi 

(fosforilaza,  lipaza  fermentlarining  faollanishi).  Bu  vaqtda  sAMF  darajasida 

boshlangan 

gormonal 

signal 

102 

martagacha, 

sAMFga 

bog`liq 

proteinfosfokinazalar 

faollanishi 

darajasida 

104 

martaga 

kuchayadi. 

Proteinkinazalar effekti gormonal signalni 108 martagacha kuchaytirishi mumkin.