Toshkent farmatsevtika instituti
Epifiz (yuqori miya ortig`i yoki g`uddasimon bez)
Download 4.3 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Gastro - intestinal gormonlar.
- 13.6. Gormonlarning kimyoviy strukturasi va uning biologik faollik bilan bog`liqligi
- Kortizonning sintetik analoglari
- Progestinlarda (gestagenlar) kortikosteroidlardagi kabi
- Androstan steroid gormonlari
- Estran steroid gormonlari
- Xolestan steroid gormonlari
- 13.8. Aminokislota unumlari gormonlari
Epifiz (yuqori miya ortig`i yoki g`uddasimon bez). Bu bez miyaning uchinchi qorinchasi ustida joylashgan. Epifizda ishlanadigan melatonin gormonoidi organizmdagi pigment almashuvini boshqaradi va antigonadotrop ta`sirga ega. Epifiz funktsiyalari to`liq o`rganilmagan. Gastro - intestinal gormonlar. Gastrin - oshqozonda xlorid kislota va qisman pepsinogen sekretsiyasini oshiradi; Sekretin - suv va gidrokarbonatlarga boy pankreatik shira sekretsiyasi va jigarda o`t hosil bo`lishida qatnashadi. Xoletsistokinin – pankreozimin - fermentlarga boy oshqozon osti bezi shirasi sekretsiyasini va o`t pufagi qisqarishini ta`minlaydi.
funktsiyalar va homiladorlikni rivojlanishiga yordam beradigan gormonlarni ishlab chiqaradi. Platsenta gormonlari – progestinlar, estrogenlar, relaksin, xorionik gonadotropin (XGT) -strukturasi va xossalariga ko`ra gipofizning LG ga o`xshash. Xronik somatomammatropin (XSMT) yoki laktosomatotropin - prolaktin, somatotropin va AKTG xossalarini o`zida jamlagan gormon. Hozirgi vaqtda umurtqalilarda 10 tadan ortiq ichki sekretsiya bezlari va ular sintezlaydigan 50 ga yaqin gormonlari aniqlangan. Organizm funktsiyalarini boshqarishda ichki sekretsiya bezlari faoliyati va ular gormonlarini effektlari o`zaro bog`liq. Bunday o`zaro ta`sir ma`lum sharoitlarda bir tomonga yo`nalib, sinergik kuchga ega bo`lsa, boshqa hollarda - bir tomonga yo`nalsa ham antagonistik ko`rinishga ega. Ba`zi hollarda endokrin bezlari murakkab subordinatsiya yordamchi aloqa sistemasiga ega bo`lsa, boshqa hollarda MNS ga
429
bog`liq bo`lib, u bilan parallel ishlaydi. Har bir endokrin funktsiyaning fiziologik strukturasi quyidagilarni o`z ichiga oladi: 1) gormonlar sintezi va sekretsiyasi; 2) jarayon va funktsiyalarni o`ziga xosligi va o`zini-o`zi boshqarishi; 3) gormonlar sintezi, transportini o`ziga xoslisi; 4) gormonlar metabolizmining periferiyadagi maxsus fermentlari va oxirgi mahsulotlarini ekskretsiyasi; 5) gormonlar bilan ta`sirlanadigan to`qimalarni o`ziga xos o`zaro ta`sir- lanishi.
Gormonlar turli kimyoviy tabiatga ega bo`lgan yuqori spetsifikli biorganik birikmalar bo`lib, ularning strukturasi fiziologik jarayonlarni boshqarishda biologik faolligini ta`minlaydi. Gormonlar kimyoviy xossalari analizi–bir tomondan biologik effektlarini namoyon bo`lishi, biosintez yo`llari, transporti, periferik metabolizmini tushunishga yordam bersa, ikkinchi tomondan gormonlarni biologik materialda analitik aniqlash ularning aktiv
analoglari va
antigormonlarning sun`iy sintezini ishlab chiqishga imkon yaratadi. Hozirgi vaqtga kelib, barcha ma`lum gormonlarni mRNKsi va genlari strukturasi aniqlandi, shuningdek, gormon molekulalari sintezlandi. Umurtqalilar gormonlari kimyoyiy tuzilishiga ko`ra 3 ta asosiy sinfga bo`linadi: 1. Steroidlar 2. Aminokislotalar unumlari 3. Oqsil-peptid birikmalari Har bir sinf oilalarga, ular esa guruhlarga bo`linadi. Gormonlar tasnifi ularning kimyoviy strukturasini o`xshashlik darajasiga, evolyutsion rivojlanish yo`llarini birligiga, fizik-kimyoviy va biologik xossalarini, shuningdek, biosintez va katabolizm yo`llarini yaqinligiga asoslangan.
430
13.7. Gormonlar sinfining tasniflanishi 13.7.1.Steroid gormonlar Steroid gormonlari lipid tabiatli politsiklik birikmalar bo`lib, strukturasi asosini siklopentanpergidrofenantren (steran) tashkil qiladi. U kondensatsiyalangan 3 ta to`yingan olti a`zoli halqalardan (A, B, C) va bitta to`yingan besh a`zoli halqadan (D) iborat. Steran asosi bu sinf gormonlarining umumiyligini belgilasa, xossalarini farqlanishini shu strukturani katta bo`lmagan modifikatsiyalari ta`minlaydi.
Steroid birikmalari suvda nisbatan yomon, organik erituvchilarda, moylarda va oqsil eritmalarida yaxshi eriydi. Gormonal steroidlar lipofilligi va turli oqsil eritmalariga o`xshashligi tufayli plazmatik membranalardan oson o`tadi, steroidogen hujayralardan qonga ajralib, undan ta`sirlanuvchi hujayralar ichiga kiradi.
Steroid gormonlari sinfi turli miqdorda uglerod atomlari saqovchi 4 ta steroidl unumlaridan iborat oilalarni o`z ichiga oladi: pregnan (C 21 ), androstan (C 19 ), estran (C 18 ) va xolestan (C 27 ).
Pregnan steroid gormonlari C 21
uglerod saqlovchi - pregnan steroidi unumlari:
431
Bu sinf gormonlari 2 ta asosiy guruhga bo`linadi: kortikosteroidlar -buyrak usti bezining po`stloq qismi gormonlari va progestinlar -tuxumdonlar va yo`ldosh (platsenta) gormonlari. Kortikosteroidlar – C 21 - steroidlar, A halqasining 4-5 holatida bitta qo`sh bog`, 3 chi va 20 chi holatda ketoguruhlar, II va 21 β holatda gidroksil guruhlarga ega. Ularning o`ziga xos gormonal faolligini namoyon bo`lishida 17 β -oksiatsetat yon zanjiri dominant ahamiyatga ega. Ikkinchi dominant 11-oksi guruhi bo`lib, bu gruppa barcha kortikosteroid gormonlari (glyuko - va mineralokortikosteroidlar) xossalarini keskin kuchaytiradi.
Ko`pchilnk kortikosteroidlar strukturasi birinchi marta Kendall va Reyxshteyn (1935-1938) larni tadqiqot guruhlari tomonidan, keyinchalik Tayt (1952) aldosteron strukturasini aniqlanganlar. 432
Kortikosteroidlar biologik ta`siriga ko`ra 2 ta guruhga: glyukokortikoidlar va mineralokortikoidlarga bo`linadi. Glyukokortikoidlarga – kortikosteron, kortizol (gidrokortizon, 17 α - oksikortikosteron), kortizon (11-degidrokortizol, 11-degidro-17 α - oksikortikosteron), 11-degidrokortikosteron va 1 - α oksikortikosteron. Eng faol glyukokortikoidlar - kortizol va kortikosteron kiradi. Ma`lumotlarga ko`ra, ba`zi steroidlar (kortizon, 11 - degidrokortikosteron) glyukokortikoidlik faolligini faqat in
vivo tajribalarda namoyon qiladi,
chunki ular
organizmda faol
glyukokortikoidlarga (kortizol yoki kortikosteron) aylanadi.
Glyukokortikoidlar - uglevod va oqsillar almashinuvining faol
retulyatorlari hisoblanib, jigarda glikogen miqdori, qonda
glyukoza kontsentratsiyasini ortishini ta`minlaydi. Mushak va
biriktiruvchi to`qimalarda oqsil sintezini pasaytirib, jigarda
433
oqsil hosil
bo`lishini stimullaydi (anabolik effekt). Organizm chidamliligini oshirib, (Sel`e adaptiv effekti); yallig`lanishga qarshi va desensibillovchi ta`sir
ko`rsatadi (allergiya). Shuning uchun
glyukokortikoidlar terapiyada keng qo`llaniladi. Tabiiy kortikosteroidlarni biologik faolligini oshirish maqsadida ularni ko`p sonli sintetik analoglari – prednizalon, deksametazon, triamsinalon, sinalar, lakokorten sintezlanib, klinik amaliyotga kirgizildi. Yuqoridagi steroidlar kortizolning (gidrokortizonning) unumlari bo`lib, undan A halqasida qo`shimcha qo`shbog` borligi bilan farq qiladi. Bu qo`shbog` glyukokortikoid molekulasining o`ziga xos faolligini taxminan to`rt marta oshiradi. Gormon strukturasiga qo`shbog` bilan bir qatorda B halqasining 9α holatiga ftor atomini, 16α yoki 16β holatlariga metil radikallarini, yoki 16α holatiga gidroksil guruhini kiritisa, steroid molekulasini glyukokortikoidli va yallig`lanishga qarshi faollig ortadi. Masalan, deksametazonni faolligi gidrokortizonga nisbatan taxminan 15-25 marta ortiq.
Bunday faollanish buyrak usti bezlarini boshqaruvchi gipofizni kortikotrop funktsiyasiga, teskari ta`sir mexanizmi bo`yicha, susaytiruvchi ta`sir ko`rsatadi.
434
Mineralokortikoidlarga quyidagilar kiradi: aldosteron (13- aldokortikosteron), 18-oksikortikosteron, 11-dezoksikortikosteron (DOK).
Mineralokortikoidlar qonda Na + ning ushlanib qolishini, K + va H
+ larning chiqarilishini stimullaydi. Ular ichida aldosteron normada yagona sekretlanadigan mineralokortikoid bo`lib, faolligi taxminan 100 marta ortiq. Buyrak usti bezlari tomonidan bu gormonning sintezi va sekretsiyasi asosan yer usti hayvonlari uchun xos.
Progestinlarda (gestagenlar) kortikosteroidlardagi kabi A halqaning ∆ 4 - qo`shbog`, 3-ketoguruh, yon zanjirida 20 – keto guruhlar bor. Progestinlarni kortikosteroidlardan farqi 21 va 11 – uglerod atomlarida kislorod funktsiyasi yo`q. Progestinlarni o`ziga xos gormonal faolligining namoyon bo`lishida 17 β - atsetil guruhi dominant vazifasini bajaradi. Asosiy gestagen gormon progesteron 1928 yilda Allen va Kornerlar tomonidan aniqlangan, uning kimyoviy strukturasini esa 1934 yilda Slott ta`riflab bergan. Progesteron bilan bir qatorda gestagenli funktsiyalarga tuxumdonlar va yo`ldosh tomonidan ishlab chiqariladigan 17 α - oksiprogesteron va 20-degidroprogesteron gormonlari ham ega. Progestinlar - barcha umurtqalilarda ayollik jinsiy sikllari va sut emizuvchilarda homiladorlikni asosiy boshqaruvchisi. 435
19 steroid androstanning unumlari. Ularni ham ∆ 4 - 3 ketosteroidlar, kortikosteroidlar va progestinlardan farqi 17 β - holatda 17 β - oksikortikosteronda oksiguruhining borligidir. Bu guruh o`ziga xos gormonal faollikni belgilaydi. 17 β - oksi guruhsiz androgenlarni gormonal faolligi namoyon bo`lmaydi, asosiy androgen gormon-testosteron. Testosteron strukturasini birinchi bo`lib, David (1935) aniqlab bergan. Testosteronning hosil bo`ladigan va sekretsiya qilinadigan asosiy joyi urug`donning interstatsial hujayralari. Kamroq miqdorda tuxumdon, yo`ldosh va buyrak usti bezlarining po`stloq qismida ham sintezlanadi. Testosteron periferiyadagi nishon to`qimalarida 5 α - reduktaza ta`sirida o`ziga nisbatan kuchliroq androgenlik faollikka ega bo`lgan 5 α - digidrotestosteronga (5 α - androstanolon) aylanadi. Testosteron erkaklik jinsiy apparatini stimullash bilan birga, kuchli anabolik ta`sirga ega, ya`ni mushak, buyrak, jigar va bachadonda oqsil sintezini oshiradi. Gormonning anabolik ta`sirini hisobga olgan holda androgenli xossalarini pasaytirib, organizm to`qimalarida oqsillar sintezi, o`sish protsessi va gemopoezni stimullovchi preparatlar yaratildi (masalan, verobol, retabolil) va ular tibbiyot va chorvachilikda qo`llanilmoqda. 436
Estran steroid gormonlari – S 18 - steroid estranning unumlari. Hayvon organizmining asosiy estrogen gormoni - estradiol (E 2 ) - ayollik jinsiy gormoni, ikkilamchi ayollik
jinsiy belgilari rivojlanishini ta`minlaydi. Gormon tuxumdonlarda, sut emizuvchilar yo`ldoshida (bir oz miqdorda urug`donlarda ham) hosil bo`ladi. Undan tashqari ushbu organlar to`qimalarida boshqa estrogen steroidlar ham sintezlanadi: estron (follikulin, yoki E 1 ), estriol (E 3 ), shuningdek, otlarda ekvilin, ekvilinin, estradiol va estriol androgenlardan periferik to`qimalarda (miya, yog` to`qimasi, jigar va boshqalarda) hosil bo`lishi mumkin. Estron gormoni o`simliklarda, bakterial hujayralarda ham topilgan. Estrogenlar kimyoviy strukturasini o`ziga xos belgilari - steroid molekulasining 18 a`zoli uglerod asosi, A halqaning aromatizatsiyasi va 3 – holatda oksiguruhning bo`lishi. A halqaning bunday strukturasi estrogenlar va ularning hujayra retseptorlari orasidagn effektiv o`zaro ta`sirini ta`minlaydi.
Hozirgi vaqtda bir qator antigormonal ta`sirga ega sintetik antiestrogenlar klomifen va boshqalar sintezlangan. 437
Xolestan steroid gormonlari - xolesterin, o`t kislotalari, vitamin D 3 va ekdizonlar guruhi - hasharotlar va qisqichbaqasimonlar gormonlari. 13.7.2. Steroid gormonlar metabolizmi Steroid gormonlari metabolizmi steroid skeletining o`zgarmasdan A halqadagi qo`shbog`ini qaytarilishi (estrogenlardan tashqari), uglerod atomlarini gidroksillanishi yo`llari bilan boradi. Birinchi bosqichda ∆ 4 - qo`shbog` qaytarilib, steroidlarning degidrounumlari hosil bo`ladi. Reaktsiya NADF H 2 ga bog`liq bo`lgan 5 α - va 5 β - reduktaza fermentlari ishtirokida amalga oshiriladi. Ikkinchi bosqichda 3-ketoguruhlarni gidrirlanishi natijasida steroid gormonlarning 3 α - va 3 β - oksiunumlari hosil bo`ladi. Reaktsiyani katalizlovchi fermentlar 3 α - va 3 β - oksisteroiddegidrogenazalar (oksidoreduktazalar), ular NADF H 2 yoki NAD H 2
ishtirokida 3 - ketoguruhni 3 - oksiguruhgacha qaytaradi, bunda steroid gormonlarning tetragidroshakllari hosil bo`ladi. Steroidlarning tetragidrometabolitlari ko`pchilik hollarda biologik faollikka ega bo`lmagan gormonlar metabolizmining oxirgi mahsulotlaridir. Ular suvda yomon eriydi va jigarda – sulfat kislota, glyukuron kislota va ba`zi bosha kislotalar konyugatlariga aylanib, ekskretsiyalanadi. Ko`pchilik steroid gormonlar katabolizmining oxirgi bosqichi -glyukuron kislotali oddiy efirlar va sulfat kislotali murakkab efirlar (sulfatlar) hisoblanadi. Eterifikatsiyalangan
438
steroidlarni suvdagi eruvchanligi ortadi va buyrak burma kanalchalarida, ichak shilliq qavatida reabsorbtsiya darajasi oshadi.
Ushbu sinf gormonlari aminokislotalar L - tirozin va L - triptofan unumlaridir. Tirozin unumlari– katexolaminlar va tireoid gormonlari; triptofan unumlari– melatonin. Katexolaminlar – adrenalin (epinefrin), noradrenalin (norepinefrin) - buyrak usti bezlari mag`iz qismida, dofamin esa gipotalamik - gipofizatrop yadrolarda ishlab chiqariladi. Mazkur birikmalar L - tirozin molekulasi unumlari bo`lib, halqa qismining 3 – holatiga qo`shimcha gidroksil guruhi kiritilgan (dioksifenilalanin), yon zanjiri esa dekarboksillangan:
α – adenergik ta`sirining tezkor effektlari – qon tomirini torayishiga (vazokonstriktsiya); me`da, ichak va qovuq silliq mushaklarini tormozlanishga (qisqarishga) olib keladi. β - adrenergik ta`sir nisbatan sekin rivojlanadi. Bularga yurak-tomir sistemasini regulyatsiyasi, bronxlar va
ba`zi tomirlarni bo`shashishi (relaksatsiyasi), giperglikemiya va giperlipoatsidemiya sabab bo`ladi. Adrenalin β - adrenergik ta`sirga ega, noradrenalinda – α - adrenergik ta`sir ko`proq ifodalangani aniqlangan. Ikkala katexolaminlar effektidagi a –adrenergik ta`sir a - adrenoblokatorlar bilan (fentolamin, ergotamin), β – effekti esa β - blokator (propranolol) bilan to`xtatiladi. 439
Dofamin - gipofizda prolaktin, kamroq miqdorda STG sekretsiyasini kamaytiradi. 1) uglevod, lipidlar almashinuviga ta`siri glikogenoliz va lipoliz jarayonlarini stimullashida ko`rinadi. Fosforilaza va lipaza fermentlari faolligini oshirib, energiya hosil bo`lishida (adenilattsiklaza-proteinkinaza - sAMF yo`li orqali) qatnashadi. 2) Sel`e effekti — adaptatsiya, ya`ni organizmni muhit sharoitiga moslashish imkoniyatlarini oshiradi. 13.8.1. Tireoid gormonlar Tireoid gormonlar strukturasi asosida tironin yadrosi yotadi, tironin o`zaro u kondensatsiyalangan ikkita L - tirozin molekulalaridan iborat. Tironin unumlari bo`lgan tireoid gormonlarining strukturali belgisi ular molekulasida 3 ta yoki 4 ta yod atomlari borligidir. Triyodtironin (3, 5, 3` - triyodtironin, T 3 ) va tiroksin (3, 5, 3`, 5` — tetrayodtironin, T 4 ) - umurtqalilar qalqonsimon bezi follikulyar hujayralarining gormonlari. Qalqonsimon bez gormonlari energiya almashinuvi, oqsil sintezi va organizm rivojlanishini boshqarishda ishtirok etadi. T 4 - strukturasi - Kendall (1935), T 3 –strukturasi – Gross va Pitt - Rivers (1952) tomonidan aniqlangan. T 3 va T 4 ba`zi ko`k-yashil suv o`tlarida ham topilgan. Tironin gormonlari katexolaminlarga nisbatan pH ning
neytral ko`rsatkichlarida suvda yomon erib, ishqoriy muhitda, spirtlarda, jumladan, butanolda eruvchanligi ortadi. Bu xossasi gormonlarni hujayra membranalaridan nisbatan oson o`tishiga yordam beradi va ularni qon plazmasida, to`qimalarda aniqlashda foydalaniladi. Gormonal - faollikni namoyon bo`lishiga tironin strukturasini o`ziga xos yodlanish darajasi, halqalaridagi yod atomlarini holati ta`sir qiladi.
440
Masalan, mono- va diyodtironinlarning faolligi past. Faqat 3 ta yoki 4 ta yod atomlarini saqlovchi tironinlar faol bo`ladi. Bunda A halqaning 3 va 5, B halqaning 3` holatlarini yodlanishi katta ahamiyatga ega. T 3 ni
T 4
ga
nisbatan biologik ta`sir kuchi yuqori. 3, 3`, 5` - triyodtironin umuman gormonal faollikga ega emas. Ma`lum bo`lishicha T 3 (5,3, 3`) – faqat sekretsiya qilinadigan gormon bo`lmay, balki tiroksinning periferiyadagi faollashgan metabolit shakli ham hisoblanadi.
Nazorat savollari 1.
Organizmdagi moddalar almashinuvi qaysi darajalarda boshqariladi? 2.
Gormonlarning xossalari nimalardan iborat? 3.
Gormonlar nimaga asoslanib tasniflanadi? 4.
Kimyoviy tabiatiga ko`ra gormonlar necha guruhga bo`linadi? 5.
Gormonlar qaysi turdagi mexanizmlar bo`yicha ta’sir qiladi? 6.
Membranali ta’sir qilish qanday bo`ladi? 7.
Membrana hujayra ichki ta’sirida ishtirok etuvchi fermentlar va siklik nukleotidlarning ahamiyati va vazifalari qanday? 8.
2+ ionlarining qanday ta’siri bor? 9.
Sitozolli ta’sir mexanizmi qanday amalga oshadi? 10.
Gormonlar qanday usullar bilan olinadi? 11.
441
Oqsil - peptidli gormonlar 13.9.1. Glyukagon va oshqozon-ichak yo`llari gormonlari
Oqsil–peptidli gormonlar – 17 - 43 ta aminokislotalar qoldiqlaridan iborat bo`lgan oligopeptidlardir. Glyukagon – 27 aminokislota zanjiridan tuzilgan oligopeptid, molekulyar massasi – 3500, oshqozon osti bezi Langergans orolchalarining A – hujayralarida, shuningdek, oshqozon-ichak yo`llarida ham sintezlanib, uglevod va yog` almashinuvini boshqarishda ishtirok etadi. Glyukogon ta`sirida jigarda glikogenni parchalanishi hisobiga glyukozani sekretsiya qilinishi, yog` to`qimasining lipolizi, me`da osti bezidan insulin ajralishi stimullanadi. Glyukogon strukturasi barcha umurtqali organizmlarda o`xshash, faqat baliqlarda farq qilib, sut- emizuvchilarga u deyarli ta`sir ko`rsatmaydi. Download 4.3 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling