Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

Muammolarni anglab yetish – Xarid jarayoni xaridor tomonidan 

muammolarni yoki ehtiyojni anglab yetishdan, ya’ni ularning hozirgi va 

xohlanayotgan ahvollari orasidagi farqni his qilgandan boshlanadi. 

Uning ehtiyoji tashqi yoki ichki qo‘zg‘atuvchi tomonidan chaqirilgan 

bo‘lishi mumkin: birlamchi ehtiyoj (ochlik, tashnalik va boshqa 

ehtiyojlar) o‘zining oxirgi bosqichiga yetgan va niyatga aylangan 

bo‘ladi. Ehtiyoj tashqi qo‘zg‘atuvchining tashabbusi ham bo‘lishi 

mumkin. Non do‘koni yonidan o‘tib ketayotgan ayol yangi yopilgan 

nonning xushbo‘y hidini his qiladi va unda ochlik hissi uyg‘onadi. U 

qo‘shnisining yangi mashinasiga qoyil qoladi. Unga Gavayyada dam 

olish haqidagi reklama roligi yoqadi va boshqalar. 

Marketologlar insonning u yoki bu ehtiyoji qanday holatda yuzaga 

chiqishni aniqlashlari kerak. Iste’molchilardan axborot olib, ishlab 

chiqaruvchilar ma’lum tovar kategoriyasiga qiziqish uyg‘otadigan eng 

ko‘p uchraydigan qo‘zg‘atuvchilarni aniqlashlari mumkin. Ushbu ma’lu-

motlarga asoslanib, ular iste’molchilarda ma’lum tovarlarga nisbatan 

qiziqish uyg‘otadigan marketing strategiyani ishlab chiqadilar. 

Ko‘pincha mahsulotlarga qiziquvchi iste’molchi tovar haqida 

qo‘shimcha ma’lumot qidira boshlaydi. Bunda qidirishning ikki darajasi 

farqlanadi: 

1. Nisbatan sust izlovchi iste’molchilarning qidiruv kuchlarining 

tovarga e’tiborini ortishi. Bu bosqichda iste’molchi o‘zini qiziqtirgan 

mahsulotlarga nisbatan ancha ta’sirchan bo‘lib qoladi. 

2.Yanada jadalroq izlovchi iste’molchilarning axborotlarni faol 

qidirishi, deb nomlanadi. Iste’molchi atayin mos keluvchi reklamalarni 

qidiradi, do‘stlariga qo‘ng‘iroq qiladi, tovar haqida iloji boricha ko‘proq 

narsa bilish uchun do‘konlarga kiradi. Marketologlar uchun iste’mol-

chilarning asosiy axborot manbayidan xabardorlik va xarid haqida qaror 

qabul qilishi davomida ularning har biriga alohida ta’sir eta bilish ulkan 

ahamiyatga ega. Iste’molchilarning axborot manbalari to‘rt guruhga 

bo‘linadi: 

1. Shaxsiy manbalar: oilasi, do‘stlari, qo‘shnilar, tanishlar. 

2.Tijorat manbalari: reklama, savdo vakillari, dillerlar, o‘ramlar, 

ko‘rgazmalar. 

3. Jamoatchilik manbalari: ommaviy axborot vositalari, iste’mol-

chilar klassifikatsiyalarini (tasnifini) o‘rganuvchi tashkilotlar. 

---

203 

 

4. Shaxsiy tajriba: tanishuv, ko‘rib chiqish, tovardan foydalanish. 

Axborot manbalarining soni va ularning iste’molchilarga ta’siri 

tovarning kategoriyasiga va insonning individual o‘ziga xosligiga 

bog‘liq. Umuman tovar haqidagi ma’lumotlarning katta qismini ishlab 

chiqaruvchi foydalangan tijorat manbalaridan olamiz, biroq eng samarali 

axborot iste’molchining shaxsiy manbalaridan kelib tushadiganlari 

hisoblanadi. Har bir manba individning xarid haqidagi qaroriga o‘zicha 

ta’sir ko‘rsatadi. Tijorat manbalari axborotlarni faqat tashiydi, shaxsiy 

manbalar esa olingan bilimlarni mustahkamlaydi yoki ularga baho 

berishga imkon beradi. Misol uchun, shifokor yangi dorilar haqida 

tijorat manbalaridan biladi, biroq uning narxi borasida u hamkasblariga 

murojaat qiladi. 

Ishonchli axborotlarni yig‘a borib, iste’molchi tovarning markasi va 

ularning xossalari haqida yangi ma’lumotlarni bilib oladi. Tabiiyki,  

kompaniya xabardorlik yig‘malarida markalar ishtirokini ta’minlashi 

mumkin bo‘lgan marketing strategiyasini ishlab chiqishi, maqsadli 

iste’molchilarni ko‘rib chiqishi va tanlashi lozim. Bundan tashqari ishlab 

chiqaruvchi yana qaysi markalar iste’molchilarning tanlov yig‘malariga 

kirishini aniqlash iste’molchilarning axborot manbalarini belgilab, 

ularning nisbiy qimmatligini o‘rganishi kerak, shuningdek, iste’molchi-

lar so‘rovnomasini o‘tkazish va ular marka haqida birinchi marta 

ma’lumotlarga egaligi va turli xil axborot manbalarini qanday baho-

lashini aniqlashi zarur. Savollarga javoblar kompaniyalarga maqsadli 

bozor bilan samarali kommunikatsiyalarni saqlab turishga yordam 

beradi. 

 

Markalarning  

 Xabardorlik 

 Ko‘rib 

      Tanlash             Qaror 

to‘liq yig‘masi 

  yig‘masi   

chiqish             yig‘masi            yig‘masi 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

8.4- rasm. Xarid haqida qaror qabul qilish jarayonida amal qiluvchi markalar