Toshkent moliya instituti iqtisodiy tahlil
Download 1.54 Mb. Pdf ko'rish
|
iqtisodiy tahlil
- Bu sahifa navigatsiya:
- Mahsulot tannarxi tarkibida mehnatga haq to‘lash mablag‘lari omilli tizimining tuzilmaviy-mantiqiy modeli
- 6.7.1. Mehnat haqi fondining mutlaq yoki nisbiy tejalishi yoki ortiqcha sarflanishini aniqlash
- Mehnat haqi fondidan foydalanish tahlili Og‘ish Ko‘rsatkich Bazis davr
- Mahsulot tannarxi tarkibida mehnatga haq to‘lash xarajatlari o‘zgarishi omillarini hisoblash Omil Algoritm
- «A» mahsulot tannarxini omilli tahlil qilish uchun boshlang‘ich ma’lumotlar Ko‘rsatkich Shartli
- Omil O‘rin almashtirish ketma-ketligi i VBП
- Yaroqsiz mahsulot ishlab chiqarishdan yo‘qotishlar quyidagi ma’lumotlarda tavsiflanadi, ming so‘mda Ko‘rsatkichlar
- 6.10. Mahsulot tannarxini pasaytirish zaxiralarini aniqlash metodikasi
|
6.3-chizma. Mahsulot tannarxi tarkibida mehnatga haq to‘lash mablag‘lari omilli tizimining tuzilmaviy-mantiqiy modeli Mahsulot tannarxi tarkibidagi mehnatga haq to‘lash mablag‘lari Ishchilar mehnatiga haq to‘lash Xizmatchilar mehnatiga haq to‘lash Xizmatchilar soni Xizmatchilarning o‘rtacha ish haqi Oyliklardan og‘ishlar Mukofotlardagi og‘ishlar Qo‘shimcha haq to‘lash
Doimiy qism Tarif stavkalari bo‘yicha to‘lashdan og‘ish Ta’tillar to‘lovi bo‘yicha og‘ishlar Ish vaqtidan tashqari ishlaganlik uchun qo‘shimcha haq to‘lash Butun kun yoki smena ichida bekor to‘xtalishlar uchun haq to‘lash Ish haqi va qo‘shimcha haq to‘lashning boshqa turlari bo‘yicha og‘ishlar O‘zgaruvchan qism Mahsulot hajmi Mahsulot tuzilmasi Mahsulot birligi uchun bevosita to‘lash Mahsulot birligining mehnat sig‘imi O‘rtacha soatlik ish haqi ilmiy-texnik taraqqiyot va ishlab chiqarish hamda mehnatni tashkil qilish yaxshilanishi omillari
131 6.7.1. Mehnat haqi fondining mutlaq yoki nisbiy tejalishi yoki ortiqcha sarflanishini aniqlash Mehnat haqi fondidan foydalanishni tahlil qilishga kirishar ekan- miz, birinchi navbatda uning miqdoridagi mutlaq va nisbiy o‘zgarish- larni hisoblash zarur. Mutlaq og‘ish
( ) mut MHF D hisobot davrida mehnatga haq to‘- lash uchun haqiqatda foydalanilgan mablag‘larni (MHF 1 ) mehnat haqining (MHF 0 ) bazaviy (rejaviy) fondi bilan taqqoslash yo‘li orqali aniqlanadi. 1 -
0. mut MHF MHF MHF D =
Biroq bunda shuni ham hisobga olish zarurki, mutlaq og‘ish o‘z- o‘zicha mehnat haqi fondidan foydalanishni tavsiflamaydi, chunki bu ko‘rsatkich mahsulot ishlab chiqarish hajmidagi o‘zgarishlar hisobga olinmagan holda aniqlanadi. Agar mahsulot hajmining rejadan tashqari o‘sish foizi mehnat haqi fondidan yuqori bo‘lsa, mehnat haqi fondining mutlaq ortiqcha sarfi tannarx qimmatlashishiga olib kelmaydi, chunki bunda 1 so‘mlik mahsulot uchun mehnat haqi rejaviy darajaga nisbatan pasayadi. Mahsulot hajmi bo‘yicha rejaning ortig‘i bilan bajarilishi muqarrar ravishda mehnat haqi fondining nisbatan tejab qolinishi va tannarxning rejadan tashqari pasayishi bilan birga sodir bo‘lishi lozim, chunki bunda faqat ishbay asosida ishlovchilar uchun haq to‘lash va mukofotlar o‘sib, vaqtbay mehnat haqi o‘zgarmaydi. Umumiy mehnat haqi fondida mehnat uchun vaqtbay asosida mehnat haqi to‘lashning ulushi qancha katta bo‘lsa, erishiladigan tejamkorlik ham shuncha yuqori bo‘ladi.
hisobot davrida haqiqatda hisoblangan mehnat haqi miqdorining mahsulot ishlab chiqarish hajmi indeksiga tuzatilgan bazaviy fond o‘rtasidagi farq sifatida hisoblanadi. Bunda mahsulot ishlab chiqarish hajmiga proportsional ravishda o‘zgaruvchi mehnat haqi fondining o‘zgaruvchan qismigagina tuzatish kiritilishini yodda tutish talab qilinadi. Bu ishbay baholash asosida ishchilarning mehnat haqi, ishlab chiqarish natijalari uchun ishchilar va boshqaruv xodimlariga mukofotlar va o‘zgaruvchan mehnat haqi ulushiga mutanosib ta’til uchun to‘lanadigan pul miqdori. 132 Mehnat haqining doimiy qismi (ishchilarning tarif stavkalari bo‘yicha mehnat haqi, moyana bo‘yicha xizmatchilarning mehnat haqi, barcha turdagi qo‘shimcha haqlar) ishlab chiqarish hajmi ortishi yoki kamayishiga bog‘liq ravishda o‘zgarmaydi:
), * ( 0 ' 0 ' 1 1
z o q zg o kor nis MHF i MHF MHF MHF MHF MHF − + − = − = Δ
Bu yerda Δ nis MHF - mehnat haqi fondi bo‘yicha nisbiy og‘ish; 1
M HF - hisobot davridagi haqiqatdagi mehnat haqi fondi;
- mahsulot ishlab chiqarish hajmi indeksiga tuzatilgan bazaviy mehnat haqi fondi; ‘ 0 o zg MHF - bazaviy davr mehnat haqi fondining o‘zgaruvchan qismi;
- mahsulot ishlab chiqarish hajmi indeksi; 0 ' mas z o MHF − - bazaviy davr mehnat haqi fondining doimiy miqdori. 6.7-jadval ma’lumotlariga ko‘ra, mahsulot ishlab chiqarish hajmi indeksi quyidagiga teng: 6.7-jadval Mehnat haqi fondidan foydalanish tahlili Og‘ish Ko‘rsatkich Bazis davr Hisobot davri mutlaq miqdorda % da Taqqoslama ulgurji narxlarda mahsulot (ish, xizmat) hajmi, ming so‘m 220388 254550 +34162 +15,5 Mehnat haqi fondi, ming so‘m 32690 34630 +1940 +5,9 Jumladan:
- o‘zgaruvchan qism 22883 23548
+665 +2,9
- o‘zgarmas qism 9807
11082 +1275
+13,0
Mehnat haqi fondining mutlaq va nisbiy o‘zgarishini hisoblaymiz: mut MHF D = 34630 – 32690 = +1940 ming so‘m. nis MHF D = 34630–(22883*1,1+9807) = 34630–34978,3 =-348,3 ming so‘m. Demak, mazkur korxonada mehnat haqi fondidan foydalanishdan 348,3 ming so‘m miqdorda nisbatan tejamkorlik mavjud.
133 6.8-jadval Mahsulot tannarxi tarkibida mehnatga haq to‘lash xarajatlari o‘zgarishi omillarini hisoblash Omil Algoritm Algoritmdagi belgisi A 1 2
Ishchilarning mehnat haqi (
ΔMHF ) 0 1 MHF MHF MHF − = Δ
0 MHF , 1
vishda rejaviy va haqi- qatda ishchilarga haq to‘lash Quyidagi o‘zgarishlar hisobiga o‘zgaruvchan qismda:
Mahsulot hajmi [ ] ) ( N MHF Δ
[ ] ) (N MHF Δ = 0 0 * MHF К MHF −
K – mahsulot hajmining o‘sish koeffitsiyenti Mahsulot tarkibi [ ] ) ( D MHF Δ
К MHF N MHF D MHF * ) ( ) ( 0 1 0 − = Δ ) ( 1 0
MHF Δ - haqiqatda ishlab chiqarish va assortimentga qayta hisoblangan reja bo‘yicha mehnatga haq to‘lash xarajatlarining o‘zgaruvchan qismi Mahsulot birligi uchun to‘g‘ridan to‘g‘ri mehnatga haq to‘lash [ ] ) ' ( z o MHF Δ
[ ] ) ' ( z o MHF Δ ) ( 1 0 1 N MHF MHF − = [ ] ) ' ( z o MHF Δ - hisobot bo‘yicha mehnatga haq to‘lashning o‘zgaruvchan qismi Xizmatchilar mehnat haqi ) ( x MHF
0 1 x x x MHF MHF MHF − = Δ
0 x MHF , 1 x MHF - rejaviy va haqiqatda xizmatchilarning mehnatiga haq to‘lash Jumladan o‘zgarishlar hisobiga:
Xizmatchilar soni x x MH Xs Xs Xs MHF * ) ( ) ( 0 1 − = Δ
0 X , 1
bo‘yicha xizmatchilarning o‘rtacha soni; x MH - reja bo‘yicha xizmatchilarning o‘rtacha mehnat haqi Xizmatchilarning o‘rtacha mehnat haqi [ ]
( x MH MHF Δ
) (
MH MHF Δ = 1 (
MH - 0
MH 1 * ) Xs 0
MH , 1 x MH - reja va hisobot bo‘yicha xizmatchilarning o‘rtacha yillik mehnat haqi
134 6.8. Mahsulotlarning alohida turlari tannarxi tahlili Tannarx tahlilida mahsulotlarning alohida turlari bo‘yicha kalkul- yatsiyalarni ham ko‘rib chiqish zarur. Kalkulyatsiyalarni tekshirish qanday mahsulotlar bo‘yicha va qanday sarf-xarajatlar hisobiga tannarx o‘zgarishi sodir bo‘lganligini belgilashga imkon beradi, mahsulotlar tannarxini kamaytirishda qo‘shimcha zaxiralarni aniqlashga ko‘maklashadi. Birinchi navbatda asosiy mahsulotlar bo‘yicha haqiqatdagi tannarxni rejadagi va o‘tgan davr uchun ma’lumotlar bilan taqqoslash lozim.
Alohida moddalar kesimida turli korxonalarda bir xil mahsulotlar kalkulyatsiyalarini taqqoslash asosida mo‘ljal olish lozim bo‘lgan va tannarxi nisbatan past xarajatlarni belgilash mumkin. Bunday taqqoslash korxonalar ichki mehnat taqsimoti va ixtisoslashuv haqidagi masalalarni hal qilishda zarur. Mahsulot birligi tannarxining o‘zgarish sabablarini o‘rganish ham muhim ahamiyatga ega: 1 . i i i A C B VBП = + Bu erda
i C - mahsulot birligi tannarxi; i A i VBП - ishlab chiqarish hajmi; i B - mahsulot birligi uchun o‘zgaruvchan xarajatlar miqdori. 6.9-jadval «A» mahsulot tannarxini omilli tahlil qilish uchun boshlang‘ich ma’lumotlar Ko‘rsatkich Shartli belgi Reja bo‘yicha Hisobot bo‘yicha Rejadan og‘ish Ishlab chiqarish hajmi, dona i VBП
6760 6040 -720 Doimiy xarajatlar miqdori, ming so‘m i A
7912 8056 +144 O‘zgaruvchan xarajatlar miqdori, so‘m i B
3800 4100 +300 Mahsulot birligi tannarxi, so‘m i C
4970,4 5433,7 +463,3 135 6.9-jadval ma’lumotlari asosida mahsulot birligi tannarxining aniqlanish tartibini ko‘rib chiqamiz: Reja bo‘yicha 7912 3800=4970, 4 6760 + so‘m. Hisobot bo‘yicha 8056
4100=5433,7 6040
+ so‘m.
Mazkur model va oldingi jadval ma’lumotlaridan foydalangan holda zanjirli o‘rin almashtirish usulida “A” mahsulot tannarxi o‘zgarishiga omillar ta’sirini hisoblaymiz. Mahsulot birligi tannarxining umumiy o‘zgarishi quyidagini tashkil qiladi: 5433,7 – 4970,4 = +463,3 so‘m. Jumladan o‘zgarishlar hisobiga: a) mahsulot ishlab chiqarish hajmi 5110 – 4970,4 = +139,6 so‘m; b) doimiy xarajatlar miqdori 5133,7 – 5110 = +23,7 so‘m; v) solishtirma o‘zgaruvchan xarajatlar miqdori 5433,7 – 5133,7 = +300 so‘m. Hisoblashni tekshirish:+139,6 + 23,7 + 300 = + 463,3 so‘m 5433,7 – 4970,4 = + 463,3 so‘m.
1
I o‘rin almashtirish - reja reja 6760
reja 7912
reja 3800
reja 4970,4
II o‘rin almashtirish – shartli 1 haqiqat 6040
reja 7912
reja 3800
5110 III o‘rin almashtirish – shartli 2 haqiqat
6040 haqiqat
8056 reja
3800 5133,7
IV o‘rin almashtirish - haq. haqiqat
6040 haqiqat
8056 haqiqat
4100 haqiqat
5433,7
136 6.9. Yaroqsiz mahsulot tufayli yo‘qotishlar tahlili Yaroqsiz mahsulot – bu material, mehnat va pul mablag‘larining samarasiz sarflanishidir. Yaroqsiz mahsulotning yuzaga kelishi, odatda, detal, uzel va mahsulotlar ishlab chiqarishda tasdiqlangan standartlar, texnik talablar va boshqalardan turli chetlashishlarga yo‘l qo‘yilishi bilan izohlanadi. Yaroqsiz mahsulot tuzatiladigan va tuzatilmaydigan turda bo‘ladi. Yaroqsiz mahsulot aniqlangan joyi, xarakteri, yuzaga kelish sabablari va aybdorlariga bog‘liq ravishda tasniflanadi. Mah- sulot topshirilgandan so‘ng xaridor tomonidan aniqlangan yaroqsiz mahsulotni tashqi, bevosita korxonada aniqlanganlarini – ichki yaroqsiz mahsulot deb atash qabul qilingan. Ikkala holatda ham yaroqsiz mahsulotdan yo‘qotishlar tovar mahsulot tannarxi ortishiga olib keladi. Mahsulot tannarxiga kiritiladigan yaroqsiz mahsulotdan yo‘qotishlar miqdorini aniqlashda to‘liq yaroqsiz (tuzatilmas) mahsulot qiymatidan mos narx bo‘yicha foydalanish mumkin bo‘lgan yaroqsiz mahsulotlar qiymati chiqarib tashlanadi. Bundan tashqari, yaroqsiz mahsulotdan yo‘qotishlarning qolgan miqdoridan yaroqsiz mahsulot aybdorlaridan haqiqatda ushlab qolingan miqdor va yaroqsiz mahsulot ishlab chiqarilishiga sabab bo‘lgan sifatsiz materiallar yoki yarimfabrikatlar yetkazib berganligi uchun yetkazib beruvchilardan haqiqatda undirilgan miqdor ham ayirib tashlanadi. Yaroqsiz mahsulotning asosiy sabablari quyidagilar hisoblanadi: xomashyo va materiallarning sifatsizligi, texnologik jarayon buzilishi, uskunalar nosozligi, ishchilar ustidan talab qilingan nazorat va ko‘rsatmalar mavjud emasligi– ma’muriyat aybiga ko‘ra; texnologik jarayonni noto‘g‘ri boshqarish, qoniqarsiz konstruksiya, chizmalardagi xatoliklar – bosh texnolog bo‘limi aybi bilan va boshqalar. Yaroqsiz mahsulotdan yo‘qotishlar tahlili, odatda, hisobot davri uchun yaroqsiz mahsulotlar haqida umumiy ma’lumotlarni o‘tgan davr uchun mutanosib ma’lumotlar bilan, imkoniyatga ko‘ra, turdosh korxonalar ma’lumotlari bilan, yaroqsiz mahsulot rejalashtiriladigan korxonalarda esa uning rejalashtirilgan darajasi bilan taqqoslashdan boshlanadi. Keyin tahlil detallashtiriladi: yaroqsiz mahsulot yuzaga kelish joyi bo‘yicha (birlashmaning qanday ishlab chiqarish birliklarida va aynan qaysi sexlarda), uning yuzaga kelish sabablari bo‘yicha, aybdorlari
137 bo‘yicha. Yaroqsiz mahsulotdan zararlarning aybdorlar tomonidan qoplab berish darajasi ko‘rib chiqiladi. Yakuniy yaroqsiz mahsulot va yaroqsiz mahsulotni tuzatish uchun xarajatlar nisbati dinamikasini o‘rganish talab qilinadi. Yakuniy yaroqsiz mahsulotning ulushi qancha yuqori bo‘lsa, korxonada detallar va yarimfabrikatlar sifatining operatsiyalararo sexlararo nazorati shunchalik yomon yo‘lga qo‘yilgan. 6.11 jadval Yaroqsiz mahsulot ishlab chiqarishdan yo‘qotishlar quyidagi ma’lumotlarda tavsiflanadi, ming so‘mda Ko‘rsatkichlar O‘tgan yil uchun Hisobot yili uchun Butunlay yaroqsizga chiqarilgan mahsulotlar, yarimfabrikatlar va boshqalarning tannarxi. 1645 1530 Yaroqsiz mahsulotni tuzatishga sarf-xarajatlar 60
50 Yaroqsiz mahsulotning foydalanish ehtimoli mavjud holatdagi qiymati 605
Yaroqsiz mahsulot uchun aybdor shaxsdan ushlab qolish miqdori 15,9 25 Yetkazib beruvchilardan sifatsiz materiallar yetkazib berganligi uchun shikoyat asosida undirilgan va yaroqsiz mahsulotdan yo‘qotishlar kamayishi foydasiga yozilgan summa 33 50
Yaroqsiz mahsulotdan yo‘qotishlar (1+2-3-4-5- moddalar) 1256,1 900 Tovar mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi 167481 189213
Yaroqsiz mahsulotdan yo‘qotishlar, % da 0,75
0,50
6.11 jadvaldan ko‘rinib turibdiki, yaroqsiz mahsulotdan yo‘- qotishlar o‘tgan yilda mutlaq miqdorda 1256,1 ming so‘mni, hisobot yilida – 900 ming so‘mni tashkil qilgan. Yaroqsiz mahsulotdan yo‘- qotishlarning mutlaq ko‘rsatkichidan tashqari nisbiy ko‘rsatkich – yaroqsiz mahsulotdan yo‘qotishlar foizi hisoblanadi. Yaroqsiz mah- sulotdan yo‘qotishlar nisbiy o‘lchami ularni qator yillar uchun dina- mikasini kuzatib borishga imkon beradi. Masalan, agar o‘tgan yilda 138 yaroqsiz mahsulotdan yo‘qotishlar mahsulot tannarxining 0,75%ini tashkil qilgan bo‘lsa, hisobot yilida – 0,50 % 900
( *100)
189213 . Demak, 1 so‘mlik mahsulot uchun xarajatlarda yaroqsiz mahsu- lotdan yo‘qotishlar ulushi biroz pasaygan, lekin yaroqsiz mahsulotdan yo‘qotishlar mavjudligining o‘zi korxonaning ishlab chiqarish faoliyatida kamchiliklar mavjudligidan darak beradi. Yaroqsiz mahsulot ishlab chiqarishning aniq sabablari birlamchi hisobga olish materiallari bo‘yicha aniqlanadi (yaroqsiz mahsulot haqida aktlar, oy uchun yaroqsiz mahsulot haqida jami axborotlar va boshqalar).
metodikasi Tannarxni pasaytirishning aniqlangan zaxiralari bo‘yicha jam- lovchi hisob-kitoblar mahsulot tannarxi tahlilining yakuniy bosqichi hisoblanadi. Zaxiralarni jamlab hisoblash uchun oldingi tahlil ma’lu- motlaridan foydalaniladi. Mahsulot tannarxi tahlilida aniqlangan ortiqcha sarf-xarajatlar va samarasiz yo‘qotishlarga alohida e’tibor qaratish zarur, chunki ular mahsulot tannarxini kelgusida pasaytirish zaxiralari hisoblanadi. Olib borilgan tahlillar natijasida xarajatlar bo‘yicha qator sama- rasiz yo‘qotish va ortiqcha sarflar aniqlangan bo‘lib, ularning orasidan korxonada xo‘jalik yuritishdagi tadbirsizlik natijasi hisoblangan qismini ajratib ko‘rsatish talab qilinadi. Tahlil qilinayotgan korxonada tejamkorlik tartibi buzilishi bilan bog‘liq xarajatlarni quyidagicha guruhlash mumkin: 6.12-jadval Download 1.54 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|