Toshkent moliya instituti moliya-iqtisod fakulteti "moliya" kafedrasi

 
 
yo’qotib, boshqa to’lovlar bi-lan almashtirilishi mumkin. Bu esa, o’z navbatida, 
“Davlat byud-jeti daromadlari” kategoriyasining namoyon bo’lish shakllarining 
o’zgarib borganligiga qaramasdan, bu kategoriyaning saqlanib qol-ganligini 
anglatadi.
Soliq to’lovchining daromadi (ish haqi, foyda, foizlar va hokazo) va uning 
mol-mulkining (er, uylar, qimmatli qog’ozlar va hokazo) qiymati to’g’ri soliqlar 
ob’ekti bo’ladi. Soliqqa tortishning bu shakli egri soliqlarga nisbatan birmuncha 
progressivdir, chunki u soliq to’lovchining daromadliligini, oilaviy ahvolini 
hisobga oladi, soliq daromadni olish bosqichida undiriladi. Bundan tashqari, to’g’ri 
soliqlarga tortishda soliq to’lovchi o’z solig’ining summasini aniq biladi. 
Daromadlar oladigan (mol-mulkka va shu kabilarga egalik qiladigan) 
xo’jalik yurituvchi sub’ektlar to’g’ri soliqlarning pirovard to’lovchisi hisoblanadi, 
narxlarga ustamalar orqali soliq yuki yuklab qo’yiladigan tovarning iste’molchisi 
esa egri soliqlarning pirovard to’lovchisi hisoblanadi. 
Amaliyotda nafaqat egri soliqlar, shu bilan birga to’g’ri soliqlarni ham 
iste’molchilar zimmasiga o’tkazish imkoniyati mavjuddir. Masalan, korxonalar 
to’laydigan soliqlar yuki inflyatsiya davrida ko’pincha narx-navoni oshirib 
yuborish orqali iste’molchilar zimmasiga yuklab boriladi. 
Tarixiy jihatdan olganda to’g’ri soliqlar XVIII asrda va XIX asrning birinchi 
yarmida shakllandi, ular faqat XX asrda keng ommalashdi. 
To’g’ri soliqlar real va shaxsiy soliqlarga bo’linadi. 
Real soliqlar soliq to’lovchi mol-mulkining ayrim turlaridan (er, uylardan) 
kadastr asosida undiriladi, to’lovchining haqiqiy daromadliligini emas, balki 
o’rtacha daromadliligini hisobga oladi. Soliqqa tortish ob’ektiga qarab quyidagilar 
real soliqlarga kiradi: erga oid, uy-joylarga doir, kasb-hunarga tegishli, qimmatli 
qog’ozlardan olinadigan soliqlar. Real soliqlar tashqi belgilarga asoslanadi, soliqqa 
tortish mol-mulkning kadastr bo’yicha aniqlanadigan o’rtacha daromadliligi 
bo’yicha amalga oshiriladi. O’z mohiyatiga ko’ra bunday soliqlar regressiv tusga 
egadir. 

---