Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

nazariyasi va iqtisodiy sikl” (1933), “Foyda, foiz va investitsiyalar” 
(1939), “Kapitalning sof nazariyasi” (1941), “Qullikka yo„l” (1944), 
“Erkinlik konstitutsiyasi” (1960), “Sof pullar” (1976), “Erkin 
kishilarning siyosiy tuzumi” (1973-1979) va boshqalar shular 
jumlasidandir. 
Inson erkinligining ustunligini F.Xayek bosh tamoyil sifatida 
ko‗rsatadi. Erkinlik bu davlat tomonidan har qanday majbur qilishning 
bo‗lmasligi. F.Xayek fikriga ko‗ra davlat maorifni tashkil qilish bilan 
ham, ijtimoiy sug‗urtani tashkil qilish bilan ham, kvartira haqi 
stavkasini tartiblash bilan ham shug‗ullanmasligi kerak, bunday xatti-
harakatlar ―ma‘muriy despotizm‖dan boshqa hech narsa emas; 
davlatni pul emissiyasini amalga oshirishdagi monopol huquqidan 
ham mahrum etish kerak; davlatga ishonib topshirish mumkin bo‗lgan 

---

264 
maksimum narsa bu qarilik pensiyalarini, ishsizlik bo‗yicha 
nafaqalarni to‗lash.  
F.Xayek ―o‗z-o‗zidan bo‗ladigan tartib‖ konsepsiyasini qattiq turib 
himoya qildi. Unga ko‗ra zamonaviy jamiyatni tavsiflovchi uning barcha 
elementlari yig‗indisi hech vaqt inson tomonidan ongli ravishda tashkil 
etilishi mumkin emas (chunki uning bilimi, ongi cheklangan), aksincha 
ular o‗z-o‗zidan yuz beradigan tartib doirasida rivojlanib boradi. ―Biz 
hodisalar o‗rtasidagi aloqani muayyan darajada tushunishimiz mumkin, 
lekin ularni boshqara olmaymiz‖, - deb yozadi F.Xayek. Ijtimoiy tartib 
ongli xatti-harakat natijasi bo‗lishi mumkin emas. Jamiyatda o‗rnatilgan 
tartib o‗z-o‗zidan bo‗ladigan xatti-harakat natijasidir. 
F.Xayek makroiqtisodiy tahlilga salbiy munosabatda bo‗lgan. 
Uningcha mikroiqtisodiy jarayonlarni tadqiq qilish bir butun 
iqtisodiyotning amal qilishini tushuntirib berish uchun zarur va yetarli 
hisoblanadi. 
Alohida 
xo‗jalik 
subyektlari 
xatti-harakatining 
muvofiqlashuvi muammosi axborot yordamida hal etilib turiladi. 
Axborot bozor bahosi mexanizmi orqali kelib tushadi, u xo‗jalik 
ishtirokchilariga ustunlik beradi. 
Bozorning samaradorligi shunda ko‗rinadiki, unda aniq axborotlar 
yetarli va ular tez tarqaladi. Natijada ideal emas, lekin shunga yaqin 
muvozanat o‗rnatiladi. F.Xayek sotsializmni tanqid qiluvchilardan biri 
sifatida to‗liq va operativ axborotga ega bo‗lmagan markaziy rejalashtirish 
bozor iqtisodiyotiga o‗xshab samarali amal qila olmasligini ko‗rsatib berdi. 
Baholarning bir markazdan o‗rnatilishi, ularning ustidan nazorat qilib 
turilishi, F.Xayekning fikri bo‗yicha axborotning buzilishiga, noto‗g‗ri 
tarqalishiga olib keladi. Baho talab va taklifni to‗g‗ri aks ettirmaydi, 
mahsulotlarga bo‗lgan talab to‗g‗risida ishlab chiqaruvchi aniq tasavvurga 
ega bo‗lmaydi. 
F.Xayek bo‗yicha pul emissiyasiga bo‗lgan davlat monopoliyasi 
erkin jamiyat uchun zararli, negaki hukumat bunday monopoliya 
yordamida o‗z fuqarolari hisobiga davlat muammolarini yechishga 

---

265 
urinadi (masalan, davlat qarzi muammosi, davlat xarajatlarining 
ko‗payib ketishi va b.). U davlat emissiyasini xususiy emission 
banklarning erkin raqobati bilan almashtirishni taklif qiladi. Xususiy 
valyutalarni chiqarayotgan banklar o‗rtasidagi erkin raqobat natijasida 
odamlar kundalik hayotda foydalanish qo‗l keladigan ancha barqaror 
valyutani tanlash imkoniyatiga ega bo‗ladilar.