Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

18.3. O„zbekiston iqtisodiyotini yanada erkinlashtirish 
va modernizatsiyalash vazifalari 
Mamlakatimizda 
amalga 
oshirilayotgan 
ijtimoiy-iqtisodiy 
o‗zgarishlarning tahlili shuni ko‗rsatadiki, qo‗lga kiritilayotgan yutuq va 
muvaffaqiyatlarning 
asosida 
iqtisodiyotni 
modernizatsiyalash 
jarayonining o‗rni ahamiyatli hisoblanadi. Shunga ko‗ra hozirda 
modernizatsiya jarayonining nazariy va metodologik asoslarini tadqiq 
etish dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Eng avvalo, modernizatsiya 
atamasining mazmuniga to‗xtaladigan bo‗lsak, odatda uni texnika, 
texnologiyaga oid tushuncha, deb qaraladi. Jumladan, iqtisodiyotga oid 
aksariyat lug‗atlarda unga quyidagi mazmundagi ta‘rif beriladi: 
«Modernizatsiya – obyektni yangilash, yaxshilash, takomillashtirish, uni 
yangi talablar va me‘yorlarga, texnik shartlarga, sifat ko‗rsatkichlariga 
muvofiqlashtirish. Asosan mashina, asbob-uskunalar, texnologik 
jarayonlar modernizatsiyalanadi». 
Fikrimizcha bu modernizatsiyaga tor ma‘nodagi yondashuv bo‗lib, 
bugungi kunda uning keng ma‘nodagi mazmuni tobora dolzarb ahamiyat 
kasb etib bormoqda. Modernizatsiya – an‘anaviy jamiyatning ilg‗or, 
industrial jihatdan taraqqiy etgan jamiyatga aylanishini ta‘minlovchi 
ijtimoiy-tarixiy jarayon. 
Klassik sotsiologiyada 
mazkur 
atama 
E.Dyurkgeym tomonidan ijtimoiy mehnat taqsimotini amalga oshiruvchi 
ijtimoiy tabaqalanish jarayoni sifatida tushunilgan. Veber esa 
modernizatsiyani ratsionallashtirish jarayoni sifatida tavsiflab, u orqali 
xo‗jalik subyektlari o‗z faoliyatlari iqtisodiy samarasini eng yuqori 
darajada oshirishga intiladilar. Shunday qilib, zamonaviy modernizatsiya 
jarayoni jahondagi texnologik va ijtimoiy o‗zgarishlarning impulsi 
bo‗lib xizmat qiluvchi asosiy, «o‗zak» iqtisodiyotlarga nisbatan teng 
huquqli mavqega erishishni anglatadi. Modernizatsiyaning keng 
ma‘nodagi mazmunini tushunishda iqtisodchi olim R.Nureyev uning 
neoklassik va keynscha talqinlarini farqlaydi. Jumladan, neoklassiklar 
tomonidan modernizatsiyaga xususiy mulkchilik va demokratiyani 

---

338 
mustahkamlash sifatida yondashilsa, keynschilar tomonidan eng avvalo, 
xo‗jalikning asosiy tarmoqlarini qamrab oluvchi tarkibiy o‗zgarishlar 
sifatida tushuniladi. Dastlabki o‗ringa texnik-iqtisodiy muammolar 
qo‗yiladi. Xo‗jalikning zamonaviy tarmoqlarining mavjud bo‗lmasligi 
taraqqiyotning asosiy to‗sqinlik kuchi sifatida qabul qilinadi. 
Umuman 
olganda, 
modernizatsiya 
an‘anaviy 
jamiyatdan 
industriallashgan, yirik mashinalashgan ishlab chiqarishga hamda 
ijtimoiy jarayonlarni qonunlarga tayangan holda oqilona boshqarishga 
asoslangan jamiyatga o‗tish jarayonlarini namoyon etadi. Nazariyada 
modernizatsiya, deganda «an‘anaviy tarzdagi yopiq jamiyat»ga qarama-
qarshi o‗laroq «zamonaviy ochiq tarzdagi jamiyat»ni shakllantirishga 
olib keluvchi industrlashtirish, sekulyarlashtirish, urbanizatsiya, umumiy 
ta‘lim, vakolatli siyosiy hokimiyat tizimlarining qaror topishi, hududiy 
va ijtimoiy safarbarlikning kuchayishi kabi jarayonlarning majmuyi 
tushuniladi.
Modernizatsiya jarayoni doirasida odatda, quyidagi o‗zgarishlar 
ro‗y beradi:
1) ijtimoiy munosabatlar butun tizimining takomillashuvi va 
turmush tarzining o‗zgarishi – ixtiloflarni tartibga soluvchi hamda 
ijtimoiy muammolarni hal etuvchi yangi tartib va mexanizmlarning 
paydo bo‗lishi;
2) alohida individlarning ongliligi va mustaqilligining oshishi;
3) iqtisodiyot sohasida – tovar-pul munosabatlarining eng yuqori 
darajada yoyilishi, yangi ilg‗or texnologiyalarning paydo bo‗lishi, 
boshqaruvchilar va yollanma xodimlarning kasbiy ixtisoslashuvining 
yuqori darajasiga yetishi;
4) ijtimoiy munosabatlarning o‗zgarishi – immobil tabaqalashgan 
jamiyatdan dinamik, yuqori ijtimoiy harakatchanlik va ijtimoiy 
raqobatga asoslangan jamiyatga o‗tilishi.
Modernizatsiya jarayonining tavsiflari qatorida shuningdek, uning 
quyidagi tamoyillarini ham ajratib ko‗rsatish mumkin:

---

339 
1) uning majmuaviyligi, ya‘ni jamiyat hayotining barcha sohalarini 
qamrab olishi;
2) uning tizimiyligi, ya‘ni jamiyat hayoti har qanday tarkibiy qismi 
yoki yaxlit sohasining o‗zgarishi boshqalarining o‗zgarishiga olib 
kelishi. Masalan, madaniy va siyosiy o‗zgarishlar iqtisodiyotdagi 
o‗zgarishlarga olib keladi va aksincha;
3) uning global tavsifi – u dastlab bir necha ilg‗or mamlakatlarda 
boshlanib, keyinchalik butun dunyoga yoyilmoqda;
4) uning davomiylik tavsifi – modernizatsiya qisqa davrda ro‗y 
bermaydi, balki u bosqichlarga bo‗linadi (islohotlarni amalga oshiruvchi 
yetakchi guruhning paydo bo‗lishi, o‗zgarishlarni ilgari surish, ular 
natijalarining tarqalishi va mustahkamlanishi);
5) tabaqalashganlik tavsifi – modernizatsiya turli mamlakatlarda 
turlicha ro‗y berib, u yoki bu holda milliy madaniyat va axloq 
an‘analariga tayanadi (masalan, «yapon iqtisodiy mo‗jizasi»), G‗arb va 
Yevropa qadriyatlari foydasiga ulardan to‗liq voz kechishni taqozo 
etmaydi. Ba‘zi manbalarda modernizatsiyaning alohida jihatlariga 
e‘tibor qaratiladi.
Siyosatshunoslar S.Vebra va L.Pay siyosiy modernizatsiya 
jarayonining quyidagi asosiy belgi va tarkibiy qismlarini ajratib 
ko‗rsatadilar:
1) siyosiy tizim institutlarining tarkibiy tuzilishi jihatidan 
tabaqalashuvi ya‘ni qat‘iy ravishda belgilangan vazifalarni bajaruvchi 
hamda o‗zaro bog‗liq va o‗zaro ta‘sir ko‗rsatuvchi yangi siyosiy 
institutlarning qaror topib borishi (masalan, ijro hokimiyati tarkibida 
yangi yo‗nalishdagi vazirlik va idoralarning tashkil etilishi);
2) siyosiy tizimning safarbarlik qobiliyatlari, ya‘ni uning turli-
tuman (siyosiy, iqtisodiy, axborot, demografik) resurslarni safarbar etish 
qobiliyatlarini oshirish hamda ularni taraqqiyotning yangi maqsadlariga 
erishish tomon yo‗naltirish;

---

340 
3) siyosiy tizimning inqirozli holatlarda yashovchanligi hamda 
kommunikatsiya, 
sotsializatsiya 
va 
mobilizatsiyaning 
yangi 
vositalaridan 
foydalanish 
hisobiga 
inqirozlarni 
bartaraf 
etish 
qobiliyatlarini oshirish;
4) siyosiy tenglik tomon sezilarli darajada harakat qilish, ya‘ni 
fuqarolarning siyosatda ishtirok etishidagi barcha (iqtisodiy, ma‘muriy, 
milliy va h.k.) cheklovlarni sekin-asta tugatib borish.