Toshkent moliya instituti sh. H. Tashmatov, X. S. Asatullayev, Z. G. Allaberganov

Ijtimoiy takror ishlab chiqarish sxemasi. F.Kenening «Iqtisodiy 
jadvaliga» yuqori baho bergan K.Marks, o‗zining takror ishlab chiqarish 
sxemasini ishlab chiqdi. A.Smit, J.B.Sey ijtimoiy mahsulotni 
daromadlarga bo‗lib (moddiy sarflarni mavhumlashtirgan holda) 
ko‗rsatgan bo‗lsa, K.Marksda esa ijtimoiy mahsulot uch qismga 
bo‗linadi: doimiy kapitalga (s) – moddiy sarflarga (amortizatsiya, 
xomashyo, yoqilg‗i va boshqalar qiymati), o‗zgaruvchi kapitalga (v) – 
ishchi kuchini sotib olishga bo‗lgan sarflar va qo‗shimcha qiymatga(m). 

---

196 
Takror ishlab chiqarish muammosini yechib berishda K.Marks 
iqtisodiyotni ikki bo‗linmaga bo‗ladi. I bo‗linma ishlab chiqarish 
vositalarini ishlab chiqarish, II bo‗linma iste‘mol buyumlarini ishlab 
chiqarish. Keyin u oddiy va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish 
o‗rtasidagi farqni ko‗rsatib beradi. «Oddiy takror ishlab chiqarish» 
o‗zgarmas bo‗lib, unda sof investitsiya nolga teng. Oddiy takror ishlab 
chiqarish bir xil hajmda, o‗zgarmas bo‗lib qolishi uchun qanday shartlar 
bo‗lishi kerak? K.Marks buning uchun quyidagi shartlarni ko‗rsatib 
beradi. Oddiy takror ishlab chiqarishda I bo‗linmaning barcha mahsuloti 
har ikkala bo‗linmadagi kapitalni qoplash uchun sarflanishi kerak: I 
(c+v+m) = Ic+Iic. Shu bilan birga, II bo‗linma mahsuloti ish haqi fondi 
hamda mulkdan keladigan daromadga – sof milliy mahsulotga teng 
(ekvivalent) bo‗lishi kerak: II (c+v+m)=I (v+m)+II (v+m). Bu ikkala 
tenglamadan natijada I (v+m) = Iic kelib chiqadi, ya‘ni I bo‗linmaning 
sof mahsuloti II bo‗linmada yil davomida iste‘mol qilinggan kapitalni 
qoplash uchun zarur bo‗lgan talab miqdoriga teng bo‗lishi kerak. Agar I 
(v+m)>Iic bo‗lsa, unda doimiy kapitalni qoplashga bo‗lgan investitsiya 
sarflari amortizatsiya ajratmalari miqdoridan oshib ketadi, ya‘ni sof 
investitsiya ijobiy bo‗ladi. Lekin amortizatsiya jamg‗armalari iste‘mol 
qilingan kapitalni qoplashga ishlatilmasligi, albatta, ishlab chiqarishning 
pasayishini keltirib chiqaradi. Keltirilgan dalillar ancha puxta 
makroiqtisodiy o‗zaro bog‗liqlik borligini tasdiqlaydi. 
K.Marks kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni tahlil qiladi. 
Uning kengaytirilgan takror ishlab chiqarish sxemasini fan-tarixidagi 
iqtisodiy o‗sishning birinchi matematik modeli hisoblash mumkin. Lekin 
uning kamchiliklari yo‗q emas. Xususan, «kengaytirilgan takror ishlab 
chiqarish»ning bir tekisda rivojlanib borishining shartlarini aniq 
ko‗rsatib berilmagan. Bundan tashqari u sur‘at o‗zgarmagan iqtisodiy 
o‗sishni tahlil qiladi, bunday vaziyatda esa o‗sish Q (mahsulot miqdori) 
da hech qanday o‗zgarish bo‗lishini taqozo etmaydi. K.Marks ko‗rsatib 
bergan iqtisodiy o‗sishning zarur bo‗lgan shartlari: I bo‗linmaning milliy 

---

197 
daromadi ushbu bo‗linmadagi ishchi va tadbirkorlarning ehtiyojlarini 
qondirish uchun II bo‗linmadan sotib olinadigan iste‘mol buyumlaridan 
ko‗p bo‗lishi kerak – milliy daromadning bir qismi ishlab chiqarishni 
kengaytirishga ketadi, ya‘ni I(v+m)>Iis. Shunday qilib, I bo‗linmaning 
mahsuloti yil boshidagi har ikkala bo‗linmaning ishlab chiqarish 
vositalariga 
bo‗lgan 
talabidan 
ko‗p 
bo‗lishi 
kerak, 
ya‘ni 
I(c+v+m)>Ic+Iic. Shunga muvofiq, jamiyatning barcha milliy daromadi 
iste‘molga sarflanmaydi, ya‘ni I(v+m)+II(v+m)>II(c+v+m). 
Takror ishlab chiqarishning bunday talqini ayrim masalalarga 
oydinlik kiritishda qo‗llanishi mumkin. Lekin u shu qadar 
cheklanishlarga 
asoslanganki, 
bu 
undagi 
barcha 
dalillarni 
kuchsizlantiradi. Yopiq iqtisodiyot: barcha mahsulotlar «me‘yorli 
bahoda» sotiladi; har ikkala bo‗linmada kapital aylanish tezligi bir xil; 
faqat kapitalistlar jamg‗aradi; texnika taraqqiyoti yo‗q; real ish haqi 
doimiy; bir ishchiga bo‗lgan real mahsulot doimiy va boshqalar. Bundan 
tashqari ikki bo‗linmadan iborat bo‗lgan model o‗zgaruvchan real 
iqtisodiyotni tahlil qilishda ishonchli vosita hisoblanmaydi. Kapital 
buyumlarni ham iste‘mol buyumlarini ham ishlab chiqaruvchi ko‗pchilik 
tarmoqlar – masalan, toshko‗mir qazib olish, transport, ximiya – u yoki 
bu kategoriya tushunchasiga to‗liq kirmaydi. Buning ustiga bunday 
tarmoqlar ichida kapital va iste‘mol buyumlarini kategoriyalarga bo‗lish 
vaqti-vaqti bilan talab strukturasidagi o‗zgarishga qarab o‗zgarib turadi. 
Natijada kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning markscha shartlari 
deyarli o‗z kuchini yo‗qotadi. Shunday bo‗lsada, tenglama K.Marks 
tizimida alohida o‗rin tutadi. U iqtisodiy o‗sish bir tekisda borishi 
mumkin emasligi, ishlab chiqarishning davriy bo‗lishi to‗g‗risida fikr 
yuritishga imkon beradi.