Traktorlar va avtomobillar nazariyasi

Traktorning shataksirashi
(4.6) formulada birinchi atama traktorning statik holatida yetaklovchi g'ildiraklari tomonidan uzatiladigan og'irlik yuklamasini, ikkinchi atama esa ilgakdagi tortish kuchi va dumalashga qarshilik momenti ta'sirida yetaklovchi g'ildiraklarining yuklanishini anglatadi. Ushbu formulaga kiritilgan m_min va m_δ biz tortish hisob-kitobidan olamiz, traktor prototiplarining texnik tavsifidan traktor bazasining L qiymatini va h_cr tirkama ilgagining balandligi 0,4...0,5 m oralig’idan olamiz.
Ilgakdagi tortish kuchi shkalasiga muvofiq P_ilg qiymatini 7...10 oralig’idan olamiz, har bir P_ilg uchun (4.6) formula bo`yicha G<sub>t</sub> ning tortish og'irligini hisoblaymiz (faqat 4x2 traktorlar uchun), Р<sub>ilg</sub>/ G<sub>t</sub> ning bir qator qiymatlarini hisoblaymiz va grafiklar bo`yicha 4.2-rasmda berilgan tuproq fonida biz tegishli traktor uchun shataksirashni aniqlaymiz.
G_t rning turli qiymatlari uchun G_t, Р_ilg/G_t va δ qiymatlari to`g'risidagi ma'lumotlarni 4.2 - jadvalga kiritamiz. Hisoblangan ma'lumotlarga ko`ra, shataksirash egri chizig'i δ = f (P_ilg) quriladi.
4.2 Jadval
Traktorning shataksirashi- δ

Рilg, N	Gil, N	Рilg/ Gil	δ

4.2-rasm. Turli xil tuproq fonlarida shataksirash egri chiziqlari: a-g'ildirakli traktorlar uchun; b – zanjirli traktorlar uchun;1-ekish uchun tayyorlangan dala; 2-bug’doy o`rimidan keyingi dala; 3- qo`riq er.
Ikkinchi usul. Professor B. Y.Ginsburg traktorning shataksirashini shataksirashi va nisbiy tortish kuchi parametri P oʻrtasidagi empirik tarzda oʻrnatilgan bogʻliqlik asosida aniqlashni taklif qildi. Ushbu parametrning qiymati quyidagi formula bo`yicha aniqlanadi:
P= (4.7)
bu yerda j<sub>il</sub> -ma'lum bir tuproq fonida ilashish koeffitsiyenti (7-ilova).
Xuddi birinchi usulda bo`lgani kabi, biz P_ilg qiymatlarini o`rnatamiz, G_t, Р_ilg/G_t va δ parametrini hisoblaymiz.
4.3 Jadval
Nisbiy tortish kuchi va shataksirash parametrining nisbati

p =		0,4		0,6		0,65		0,7		0,8		0,9		1,0
Traktorni shataksira-shi δ	g’ildirakli		0,084		0,136		0,152		0,18		0,27		0,46	-
	zanjirli		0,013		0,028		0,036		0,05		0,105		0,24	0,57

Hisob-kitoblar natijalari 4.4 - jadvalga kiritiladi. va shataksirash egri chizig'I δ = f (P_ilg) quriladi. P≤0,4 da shataksirashning Р_ilg ga bog'liqligi chiziqli deb qabul qilinadi. Bu yerda tortish o`lchovsiz kattalikdir. Р<sub>ilg</sub> = 0 bo`lgan holatda biz shataksirash δ = 0 deb qabul qilamiz.

Jadval 4.4
Traktorni shataksirashi

Pilg, N	Gil, N	Рilg/ Gil	р	δ

4.3 Tortish tavsifini asosiy grafikalarni hisoblash va qurish
Traktorning V haqiqiy tezligini, N_ilg ilgakdagi tortish quvvatini, g_ilg ning ilgakdagi nisbiy yoqilg'i sarfini, η_ilg tortish FIKni hisoblash va grafikalarini qurishni ko;rib chiqamiz.Tortishni hisoblashda (2.1.4-band) dvigatelining n_dn nominal tezligida traktorning nazariy tezligi aniqlanadi. Traktorni yurgizuvchisini shataksirashi tufayli V(m/s) ning haqiqiy tezligi nazariydan past va quyidagi formula bo`yicha hisoblanadi:
V= (4.8)
Ilgakdagi tortish kuchi N<sub>ilg</sub> va ilgakning o`ziga xos yoqilg'i sarfi g_ilg (g/(kVt)) iboralardan aniqlanadi:
(4.9)


g_ilg (4.10)

(4.8)...(4.10) formulalardagi parametrlarning o`lchov birliklari: n – min^-1; r_k– m; Р_ilg – N; V – m/s; G_T – kg/soat.

Ushbu formulalarga kiritilgan miqdorlarni aniqlash quyidagicha amalga oshiriladi. 1. Har bir uzatma uchun 7...10 N_ilg ning qiymatini olamiz. Taqsimlanish shkalasi notekis bo`linadi.
Dvigatelning nominal momenti zonasida N<sub>ilg</sub> egri chiziqlarining burilish nuqtasini (har bir uzatmadagi N<sub>ilg max</sub> qiymatlari) aniqroq aniqlash uchun P<sub>ilg</sub> o`zgarish oraliqlarini kichikroq qadamlar bilan olamiz. P_ilg ning minimal qiymat P_{ilg min} = 0, maksimal qiymat esa dvigatelning maksimal momentiga (pastki kvadrant grafiklarining so`nggi nuqtalari) mos keladi va har bir uzatma uchun o`z qiymatiga ega.
Traktorning shataksirash grafigi (yuqori kvadrant), dvigatel tezligi va soatlik yoqilg'i sarfi (pastki kvadrant) ning tuzilgan grafiklariga asoslanib, biz har bir uzatma uchun tanlangan Р_ilg qiymatlariga mos keladigan δ, n va G_T qiymatlarini aniqlaymiz. 4.12-rasmda sanab o`tilgan parametrlarni birinchi uzatmada dvigatelning quvvati N<sub>e</sub> uchun Р<sub>ilg</sub> =11kN qiymatida aniqlanishi ko`rsatilgan.
4.1-bandda ta'kidlanganidek, bu holatda n = f (P_ilg) va G_T= f (P_ilg)) grafikalari uchun masshtablarni tanlash muhim ro`l o`ynaydi (rasm. 4.1), bu grafiklarni birlashtirmaslikka va ular orqali n va G_T ni yetarlicha aniqlik bilan aniqlashga imkon beradi.
2. Turli uzatmalarda Р_ilg ning qabul qilingan qiymatlari uchun V, N_ilg va g_ilg ((4.8) ... (4.10)) ifodalar nimaga teng ekanligini hisoblaymiz. Olingan ma'lumotlarni 4.5-jadvalga kiritamiz va ular bo`yicha mos keladigan egri chiziqlarni quramiz. O`ng tomonda barcha egri chiziqlar mos keladigan uzatmalar uchun M_max qiymatlari bilan bog'liq nuqtalarda tugashi kerak.
g_ilg egri chiziqlari ular bilan bog'liq uzatmalarda taxminan 0,4 N_ilgmax ga mos keladigan nuqtalarda chap tomonda tugaydi.
3. Traktorlarining tortishish samaradorligi (FIK, %) quyidagi formula bilan hisoblanadi:
(4.11)

Turli uzatmalarda Р_ilg ilgakdagi tortish kuchining tanlangan qiymati uchun tortish FIK biroz farq qiladi. Farq ushbu uzatmalardagi turli xil lari bilan bog'liq bo`lishi mumkin. Kurs ishlarini bajarishda biz birinchi uzatmada 1-uzatma uchun hisoblash bilan cheklanamiz.

Birinchi uzatmadagi qurish uchun zarur bo`lgan N<sub>ilg</sub> qiymatlari avvalroq (4.9) formulada hisoblangan va samarali quvvat N<sub>e</sub> ning mos keladigan qiymatlari pastki kvadrantdagi birinchi uzatma uchun rostlash xarakteristikasi egri chizig'idan topiladi.
E'tibor bering, traktorning maksimal tortish samaradorligi -FIKning olingan qiymatlari ma'lum bir tuproq fonining o`ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda 2.1-bandda keltirilganlardan farq qilishi mumkin.
4. Tortish tavsifini tuzishning to`g'riligini nazorat qilish uchun biz η<sub>tor</sub> (%) tortish FIKning olingan qiymatlarini quyidagi formula bo`yicha tekshiramiz:

(4.12)
Agar bog'liqlik bo`yicha hisoblangan η<sub>tor</sub> qiymati (4.11) bog'liqlik bo`yicha hisoblangan qiymatlardan (4.12) 10% dan ortiq farq qilsa, hisoblash qayta nazorat qilinadi va takomillashtiriladi.
Traktorning nazariy tortish tavsifini hisoblash natijalari 4.5-jadvalda keltirilgan.
Jadval 4.5
Nazariy tortish tavsifini hisoblash natijalari

Uzat-ma	Trak-torni tortish kuchi - Рilg, N	Sha-taksi-rash δ, %	Tirsakli valni ayla-nishlar soni, n, min^-1	Xaqiqiy xarakat tezligi, V, m/s	Quv-vati Nilg kVt	Yonilg’I sarfi		Dvigatel nominal quvvati Ne, kVt	Тortisf FIK 𝜂 tor, %
						GT, kg/s	gilg, g/(kVt∙s)		(4.11) ifoda bo`yi-cha	(4.12) ifoda bo`yi-cha

E'tibor bering, tortish xarakteristikasini hisoblash va qurishda tartibga soluvchi xarakteristikaning jadval ma'lumotlaridan foydalanish mumkin (3-bandga qarang). Nazariy tortish xususiyatlarining grafiklari A2 yoki A3 formatdagi alohida varaqda tasvirlanadi va kurs ishiga ilovalarga joylashtiriladi. Grafiklarning masshtablari va joylashuvi shunday bo`lishi kerakki, grafiklar birlashmasin, bir-birining ustiga tushmasin yoki umumiy grafikni buzib qo`ymasin.

5.