Transport vositalarini loyihalash va hisoblash

6.1-rasm. Uch pog‘onali uzatmalar qutisining sxemasi:
i-birlamchi (yetakchi) val; 2-birlamchi valni doimiy ilashishda turgan 
shesternyasi; 3-tishli mufta; 4,7-vilkalar; 5-g‘ildirak; 6-g‘ildirak-karetka;
S-yetaklanuvchi (ikkilamchi) val; 9- shesternya; 10-o‘q; 11- oraliq 
shesternyasi; 12, /3-shesternyalar; 14-doimiy ilashishda turgan oraliq val 
g‘ildiragi; i5-oraliq val; i6-karter
Uzatmalar qutisi quyidagi asosiy qismlardan tashkil topgan:
- uzatmalar qutisi (vazifasi - dvigatelning burovchi momentini va 
dvigatel valining burchak tezligini yetakchi g‘ildiraklarga o ‘zgartirib 
uzatish);
- uzatmalar qutisining yuritmasi (vazifasi - haydovchi tomonidan 
uzatmalar qutisini boshqarish);
- sinxronizator (vazifasi - pog‘onalami shovqinsiz qo‘shish);
60

---

- fiksator (vazifasi - pog‘onalami qo‘shilgan holatda ushlab 
turish);
- qulf (vazifasi - bir vaqtda ikkita pog‘onaga qo‘shilishining oldini 
olish);
6.2-rasm. Avtomobilning orqaga harakatlanishida uzatmalar 
qutisining ishlashi: 
7-birIamchi (etakchi) val; 2-birlamchi valni doimiy 
ilashishda turgan shesternyasi; 3-tishli mufta; 4,7-vilkalar; 5-g‘ildirak;
6-g‘ildirak-karetka; 8-yetaklanuvchi (ikkilamchi) val; 9- shesternya;
10-o ‘q; 11- oraliq shesternyasi; 12, 73-shestemyalar; 74-doimiy
ilashishda turgan oraliq val g‘ildiragi; /5-oraliq val; /6-karter
Yengil va yuk avtomobillarning ko‘pchiligida pog‘onali uzatmalar 
qutisi o ‘rnatiladi. Pog‘onalar soni 4, 5 va oxirgi pog‘onaning uzatishlar 
soni birdan kichik bo‘lgan ikki valli uzatmalar qutisi kichik klassdagi 
oldi yetakchi bo‘lgan avtomobillarda (Tiko, Neksiya, VAZ-2118) va 
dvigateli orqada va orqa g‘ildiraklari yetakchi bo‘lgan avtomobillarda 
(ZAZ) qo‘llaniladi. Odatda hamma pog‘onalari sinxronizator bilan 
ulanadi.
Klassik kompanovkali yengil avtomobillar, kichik va o'rta 
klassdagi yuk avtomobillari va avtobuslarda uch valli uzatmalar qutisi 
o ‘rnatiladi. Zamonaviy yengil avtomobillarda uzatmalar qulisiiiiii^. 
pog‘onalar soni beshtadan kam emas. Uch pog‘onali uzatmalar qutisifj.a
61

---

ega bo‘lgan (GAZ-20, GAZ-21) avtomobillar hozirda ishlatilmaydi. 
Kichik yuk ko‘taruvchanlikka ega boMgan yuk avtomobillarida (UAZ) 
to‘rt pog'onali uzatmalar qutisi o‘rantilgan. 0 ‘rta yuk ko‘taruvchanlikka 
ega boMgan yuk avtomobillarda (Isuzu, GAZ) besh yoki olti pog‘onali 
uzatmalar qutisi o‘matiladi.
Tortish va yonilg‘i tejamkorlik xususiyatini yaxshilash maqsadida 
katta yuk ko‘taruvchanlikka ega bo‘lgan yuk avtomobillarida pog‘onalar 
sonini oshirish uchun ko‘p valli uzatmalar qutisi o‘matiladi. Ko‘p valli 
uzatmalar qutisining asosida to‘rt, besh yoki olti pog‘onali uch valli 
uzatmlar qutisi bilan bitta karterda yotuvchi uzatishlar sonini oshiruvchi 
reduktor (delitel) yoki uzatishlar sonini kamaytiruvchi (demultiplikator) 
va ayrim hollarda uzatmalar qutisi bilan bitta karterda 
delitel va 
demultiplikator joylashtiriladi. Ko‘p valli uzatmalar qutisi qo‘llanilgan- 
da pog‘onalar soni 8 dan 24gacha boMishi mumkin. Tirkama va yarim 
tirkamalarni tortuvchi avtomobillarda ko‘p pog‘onali uzatmalar qutisi 
ishlatiladi.
Uzatmalar qutisining kup konstuktsiyalarida pog‘onalarni ulash 
haydovchi kuchi bilan amalga oshiriladi. Oxirgi vaqtdagi pog‘onali 
uzatmalar qutisining konstruksiyalarida mikroprotsessorli texnikani 
qo‘llanilishi natijasida pog‘onalarni ulash avtomatlashtirilgan.
Ba’z:i bir kichik klassdagi yengil avtomobillarda («Fiat Uno» va 
h.k) friksion tipdagi pog'onasiz uzatmalar (variatorlar) o ‘rnatilgan. 20- 
30 yillarda har xil variantlarda taklif etilgan impuisli pog‘anasiz 
ulatmalar avtomobillarda kam qo‘llanildi. Hamma turdagi pog‘onasiz 
uzatmalardan 
keng 
qo‘llanilayotgani 
bu 
gidrodinamik 
uzatma 
(gidrotransformatorlar) bilan avtomatik boshqariladigan pog‘onali 
uzatmalar qutisi birga qo‘llanilgan gidromexanik uzatma. Hozirda yengil 
avtomobillar ishlab chiqaradigan barcha chet el firmalari mijozlarning 
xohishiga ko‘ra avtomobillarga qo‘shimcha haq evaziga gidromexanik 
uzamalar 
qutisini 
o‘rnatishni 
taklif 
etmoqda. 
Gidromexanik 
uzatmalaming FIK va avtomobillarning yonilg‘i tejamkorligi oshirish 
ustida olib borilayotgan tadqiqotlar shuni ko‘satadiki, bu uzatmalar 
qutisi har xil vazifani bajaruvchi avtomobillarda keng qo‘llanishiga asos 
bo'ladi. Yuqori sinfdagi yengil avtomobillarda, ba'zi avtobuslarda va 
maxsus avtomobillarda gidromexanik uzatmalar qutisi o‘matilgan.