Tuban (Tallobionta) va yuksak o’simliklar ( Cormobionta). Ko’k yashil suvo’tlari(Cyanophyta) tuzilishi, ko’payishi va klassifikatsiyasi

SUVO’TTOIFALAR 
Bu tuban tuzilishga ega bo’lgan fotoavtotrof o’simliklar bo’lib faqat suvda hayot 
kechiradi. Bunday suvo’ttoifalar hujayrasidagi pigmentlar, xromotoforlar fotossentez natijasida 
hosil bo’ladigan organik modda xivchinlarining tuzilishlariga ko’ra bir necha bo’limlarga ajra-
tiladi. 
1. Bo’lim Cyanophyta – Ko’k – yashil suvo’ttoifalar. 
2. Rhodophyta – Qizil suvo’ttoifalar. 
3. Chlorophyta – Yashil suvo’ttoifalar. 
4. Heterocontae yoki Xanthophyta – Har – xil xivchinli yoki sariq yashil suvo’ttoifalar. 
5. Chysophyta – Oltin tusli suvo’ttoifalar. 
6. Diatomeae – Diatom toifalar. 

---

7. Phoeophyta – Qung’ir suvo’ttoifalar. 
8. Pyrrophyta – Pirofit suvo’ttoifalar. 
9. Euglenophyta – Evglena suvo’ttoifalar. 
Qizil suvo’ttoifalaridan tashqari hamma bo’limga kiradigan o’simliklarni bir-biriga 
o’xshashligi va kelib chiqish tarixini ko’rsatib beradigan xususiyati bu aktiv harakat qiladigan 
xivchinli bir hujayrali ko’rinishlaridir. Bundan tashqari tuzilishi va kimyoviy tarkibi hisoblanadi. 
Ba’zi suvo’ttoifalarda xivchinlari bo’lmasligi mumkin, lekin ularning zoosporalaridagi 
xivchinli ya’ni harakatchan davri borligi ularning kelib chiqishi bir ekanligini isbotlaydi. 
Keyingi taraqqiyotida ularning bir muncha parallel holda taraqqiy etishi kuzatiladi. Bunda 
tallomning shakllanishi ko’zda tutiladi. 
1. Monad – bunda asosan ko’pgina bo’lim suvo’ttoifalarining bir hujayrali xivchini bilan 
harakat qiladigan organizmlardan kelib chiqqanligini isbotlaydi.
2.Rizopodial (amyoboid) – bunda ba’zi qattiq po’sti yo’qolgan hujayralarda sitoplazmatik 
o’simtalar paydo bo’ladi. (M.Heferochloris, Rhysochloris). Bu keyinchalik rizoidlar hosil qilish 
mumkin. 
3.Palmelloid – tashkil topish hujayra harakatsiz bo’lib shilimshiq bilan o’raladi. 
M.Tetrospora, Gloeodinium. 
4.Kokkoid – tashkil topishi bundan o’simliklar hujayralari bitta yoki kolonial holda bo’lib, 
hujayra po’sti shilimshiq bilan o’ralgan va harakatsiz M.Chlorella, Cystodinium, Navicula
5. Ipsimon – shakillanishi. Hujayralar harakatsiz bir – biri bilan birikkan va ipsimon 
ko’rinishni oladi ular doim bo’yiga o’sadi. M.Ulofrix, Mastigocladus, Oscillatoria. 
6. Geterotrixal – har – xil ipsimon, bunda avval gorizantal joylashgan ipchalar yuzaga 
kelib undan yukoriga vertikal holda joylashgan ipchalar paydo bo’ladi. M.Stigeoclanium,
Erythrotrichia. 
7. Plastinkasimon – tashkil topish bunday shakllanishda ipsimon hujayralar bo’linadi 
ko’ndalang va uzunasiga bo’linishi natijasida ancha yassi parenximatik plastinka ko’rinishidagi 
tallom yuzaga keladi. Ulva, Porphyra, Laminaria.
8. Sifonsimon – tallomning kelib chiqishi. Bunda hujayralar katta bo’ladi, yadrolar soni 
ko’p bo’lib, tarmoqlangan lekin hujayra to’siqlar bilan ajralmagan. Ba’zan hujayrasiz 
organizimlar ham deyiladi. M.Bryopsis, Voucheria, Caulerpa, Botridium. 
9. Sifonoklad – klodoforalar hujayralari katta, yadrolar soni ko’p lekin ko’p hujayrali 
tallomga ega. M. kladofora, valonia.
Yuqorida keltirilgan tallomning takshil etish darajasi suvo’tlarning hamma bo’limlarida bir 
– xil emas. Ana shu suvo’tlarni tartiblarga ajratishda tallomning morfologik tuzilishi asos qilib 
olinadi. Bu xususiyat 3 a-jadvalda keltirilgan. 
Hujayra tuzilishida ham farq va o’xshashliklar mavjud. Ancha sodda tuzilgan vakillardan 
(dyunalella, oxromonos), o’xshash xuddi shuningdek zoosporalar va gametalar "yalang’och" 
ya’ni faqat sitoplazmatik membranalar bilan o’ralgan ko’pchilik suvo’tlarida plazmaning 
ustidagi hujayra po’sti bilan o’ralgan bo’ladi. 
Hujayra pusti amorf tuzilishiga ega bo’lib gemisellyuloza va pektin moddalardan tashkil 
topgan. 
Ko’pchilik hollarda hujayra po’sti tuzilishida qo’shimcha moddalar komponentlari ham 
qatnashadi. M.Pediastrumda – kremniy, karbonat, qung’ir suvo’ttoifalaridan fukosian, fuksin,
algin kislotasi va boshqalar. 
Sitoplazmasi ko’pgina suvo’tlarda yupqa qatlam tariqasida vokuolani o’rab turadi. Vakuola 
ko’k – yashil suvo’tlarida bo’lmaydi. Eukariotlar sitoplazmasida yaxshi ko’rinadi.
Yuqori o’simliklardan farqli o’laroq tuban suv o’simliklarida xromotoforalar juda ham 
hilma – hil bo’ladi. Kosachasimon (xlamidomonodada), halkasimon (ulotrikslar), silindrsimon 
yoki aloh ida tishchasimon (edogoneumlarda), lentasimon (spirogirada), plastinkasimon 
zignemalarda, yulduzsimon va hokazo. Xloroplastlar juda ko’pchilik euokariotlarda pirenoidlar 
bilan birgalikda uchraydi. Ba’zan xloroplast ichida joylashgan pirenoid granula h olidagi 
oqsildan tashkil topgan.

---

Bir hujayrali, xivchinli o’simliklarda qizil ko’zchalar bo’ladi bu atoksantin (gemotoxrom) 
pigmentdan tashkil topadi. 
Xivchinlar hamma suvo’tlarida bir xil planda tuzilgan bo’lib, tashqi va ichki xivchinlar 
joylashishida farq qilinadi. Tashqisi sitoplazmatik membrananing davomi hisoblanadigan 
membrana bilan qoplangan, ichki bevosita sellyular teshiklarda joylashadi. Xivchinlar uch 
qismdan iborat: uchi, asosiy qismi, oraliq qismi. 
Ba’zi hujayralarda xivchinlar soni 2 ta bo’lib teng yoki turli kattaliklarda bo’lishi mumkin 
qisqasi silliq, uzuni esa shoxlangan bo’lishi mumkin. (xlamidomonada, teng), (Botridiumlarda 
uzun va qisqa), (vosheriya, zoosporasida soni ko’p). 
K o’ p a y i sh i. Suvo’tlarning ko’payishi vegetativ, jinssiz va jinsiy yul bilan boradi. V e 
g ye t a t i v ko’payish tallomning biron yeridan uzulishi natijasida sodir bo’ladi. Bunday 
ko’payish vaqtida h ujayraning protoplastida hyech qanday o’zgarish sodir bo’lmaydi. 
Vegetativ ko’payishning eng oddiy usuli ipsimon suvo’tlarda uchraydi, ya’ni tallom bir necha 
joyidan bo’laklarga (fragmentlarga) bo’linadi. Uzilgan hujayra vegetasiyasini davom ettiradi. 
Ipsimon va ko’k yashil suvo’tlarida mutaxassislashgan ba’zi hujayralar ham vegetativ ko’payish 
vazifasini bajaradi. Masalan, vegetativ hujayra devori qalinlashib, unda ozuqa moddalar 
to’planadi va noqulay sharoitga chidamli bo’ladi. Bunday hujayra a k i n e t hujayra deb 
ataladi.
J i n s s i z ko’payish maxsus sporalar yordamida sodir bo’ladi. Ko’pchilik suvo’ttoifalarida 
jinssiz ko’payish z o o s p o r a l a r vositasida bo’ladi. Zoospora yalang’och, protoplazma, bitta 
yoki bir qancha yadro va xromotoforaga ega. Zoospora monad shaklida, u harakatchan, uni 
harakati (1-2-4) xivchinlari yordamida bo’ladi. Edogonium degan ipsimon suvo’ttoifaning 
hujayrasidan bitta yirik zoospora, boshqa suvo’ttoifalarning hujayrasi bir necha marta bo’linib,
ikki, to’rt, sakkiz va undan ham ortiq zoosporalar hosil qiladi. Ko’pchilik suvo’ttoifalarda 
zoospora hosil qiluvchi hujayra, differensiyalanmagan, lekin yashil suvo’ttoifalari bo’limining 
terentipoliya va qo’ng’ir suvo’ttoifalarida sporangiy deb ataladigan maxsus hujayra bo’ladi. 
Sporangiy shakli va katta-kichikligi bilan boshqa hujayralardan farq qiladi. 
Ko’pchilik suvo’ttoifalar harakatsiz xivchinlari reduksiyalangan sporangiospora, 
aplonospora vositasi bilan h am ko’payadi. Qizil suvo’tlari - mono va tetrospora qo’ng’ir 
suvo’ttoifalarining diktiotalar qabilasi ham tetrosporalar yordamida ko’payadi. Yashil 
suvo’ttoifalaridan xlorokoknomalar qabilasining vakillari hujayra ichida juda ko’p bo’linib,
avtosporalar deb ataladigan sporalar hosil qiladi va shu sporalar vositasida ko’payadi. 
Monad va kokkoid shaklidagi koloniyali suvo’ttoifalari jinssiz ko’payish vaqtida qiz 
koloniya hosil qiladi. Yashil suvo’ttoifalaridan (matashuvchilar, haralar ajdodi va sifonnomalar 
qabilasi), diatom, qo’ngir suvo’ttoifalarining hayotida jinssiz ko’payish umuman uchramaydi. 
J i n s i y ko’payish ko’k – yashil suvo’ttoifalardan tashqari hamma suvo’ttoifalarning 
hayotida uchraydi. Jinsiy ko’payish gametalarning bir-biri bilan qo’shilishi (kopulasiya)
natijasida sodir bo’ladi. Gametalar gametangiyda yetiladi va suvga tushgandan so’ng, harakat 
qilib qo’shiladi va zigota hosil bo’ladi. Zigota ichida avvalo gametalarning sitoplazmasi 
(plazmogamiya), keyinchalik ularni yadrolari (kariogamiya) qo’shiladi. Provordida ularni 
xromosomalari birikib diploidli fazaga ega bo’lgan zigota h osil bo’ladi. Zigota tinchlik davrini 
o’tgandan so’ng, uni diploidli yadrosi reduksion (meyoz) bo’linib, xromosomalar soni ikki 
barobar kamayadi. Shundan so’ng gaploidli faza boshlanadi. 
Suvo’ttoifalar hayotida bir necha xil jinsiy ko’payish uchraydi. Jinsiy ko’payishning eng 
sodda (primitiv) shakli - i z o g a m i ya dir. Bu prosess morfologik jihatdan farq qilmaydigan
harakatchan gametalarning ko’shilishidan sodir bo’ladi. 
Yashil suvo’ttoifalari bo’limining vakillarida izogametalar vegetativ hujayra 
protoplastining bo’linishi natijasida bunyodga keladi. Ammo, qo’ng’ir suvo’ttoifalari 
bo’limining ektokarpusnomalar va sfaselyarnomalar qabilasining vakillarida vujudga keladigan 
izogametalar ko’p kamerali gametangiy yoki ko’p uyali sporangiydan hosil bo’ladi. Ko’pchilik 
suvo’ttoifalarning izogamiya yo’li bilan sodir bo’ladigan jinsiy ko’payish vaqtida, qushiluvchi 
gametalarning biri aktiv, ikkinchisi esa passiv harakat qiladi. Masalan, ektokarpus va 

---

sfaselyariyaning urg’ochi gametasining harakat etish muddati qisqa bo’lib, erkak gametalarning 
harakati o’zok vaqt davom etadi. Urg’ochi gameta harakatdan to’xtagandan so’ng, erkak gameta 
ham harakatdan to’xtaydi. 
Shakli har xil, ya’ni biri kichikroq va serharakat, ikkinchisi kattaroq va sust h arakat 
qiluvchi gametalarni bir-biri bilan qushilishiga a n i z o g a m i ya yoki g ye t ye r o g a m i ya 
deyiladi. 
Yirik harakatsiz gameta urg’ochi gameta yoki tuxum hujayra deb, kichik harakatchan 
gameta erkak yoki spermatozoid deb ataladi. Ana shunday gametalarni qo’shilishiga o o g o m i 
ya deyiladi.
Qizil suvo’ttoifalarining oogoniysi karpogon deb ataladi. Uni ichida harakatsiz tuxum 
hujayra joylashadi. Erkak gameta - spermasiy harakatsiz bo’lib, bir hujayrali anteridiydan 
yetiladi. Ipsimon suvo’tlarda oogoniya keng tarqalgan bo’lib, monad va kokoid shakldagi sodda 
tuzilgan suvo’tlarda ham uchraydi. Ipsimon suvo’ttoifalarni tuxum hujayrasi va spermasi 
oogoniya (karpogon) va anteridiy deb ataladigan maxsus organlarda yetiladi, ular vegetativ 
organlardan keskin farq qiladi. 
Ayrim hollarda (masalan, matashuvchilar ajdodi) vakillarida jinsiy ko’payish 
kon’yugasiya, ya’ni jinslarga differensiyalangan ikkita vegetativ hujayra moddalarining 
qo’shilishi bilan bo’ladi. Kopulyasiya paytida qo’shilishga ishtirok etayotgan hujayralarda 
kanalchalar hosil bo’lib, bu kanalchalar orqali bir hujayra moddasi ikkinchi hujayra moddasiga 
qo’yilib, zigota hosil bo’ladi. 
Suvo’ttoifalar h ayot jarayonida nasllar gallanishi, ya’ni sporofit nasl bilan gometafit nasl 
gallanib turadi.