Тупроқшунослик-ўқув қўлланма-лотин

Mexanik singdirish 
deb, tuproqning turli shakldagi g‘ovaklari 
tomonidan suv va havo orqali kelayotgan qattiq jismlarni ushlab qolish 
qobiliyatiga aytiladi. G‘ovaklikning shakli va o‘lchamiga binoan turli suv va 
havo orqali kelayotgan zarrachalar tuproq yuzasida qolishi yoki ichkariga 
singib borishi mumkin, natijada, suv tarkibidagi bo‘tanalar, loyqalar tuproq 
g‘ovaklarida ushlanib qoladi, suv esa tinib tozalanadi. Tuproqning shu 
xususiyatidan foydalanib, kanallar tagi va devorlarida mayda zarrachalar, 
kolloidlar cho‘kib suvning sizib o‘tish qobiliyatini pasaytirib yuboradi. 
Shuning uchun gidrotexnik inshootlar, kanallar va suv omborlarida kolmataj 
usullaridan foydalaniladi. 
Fizik singdirish
deb, tuproq yuzasidagi singdirilgan suyuq moddalar 
molekulalari konsentratsiyasining o‘zgarish qobiliyatiga aytiladi. Von-der-
vals kuchlari yordamida tuproq mayda dispers zarrachalari yuzasida suyuqlik 
molekulyar sorbsiyasi yordamida tortilib singdirilishi ham fizik yutilishga 
kiradi. Masalan, tuproq tomonidan suvning dipol molekulasi, gazlar va 

---

H.
Х.Тursunov. Тuproqshunoslik 
84 
organik moddalar, pestitsidlar singdirilishi hozirgi paytda yaxshi o‘rganilgan. 
Fizik yutilish
deganda, K.K.Gedroys tuproqning xlorid va nitrat 
birikmalarining salbiy singdirilishini nazarda tutgan edi. 
Fizika-kimyoviy singdirish qobiliyati 
deganda K.K.Gedroys tuproq 
qattiq fazasi kationlarini ekvivalent miqdorda tuproq eritmasidagi 
kationlariga almashish xususiyatini nazarda tutib, ular quyidagi sxemada 
ifodalanadi: 
Ca 
[TSK] Mg +5KCl [TSK] 5K + CaCl
2
+ MgCl
2
+ HCl 
H 
Fizik-kimyoviy singdirish qobiliyati tuproq tomonidan ion almashinish 
yoki kationlarning ekvivalent miqdorda yutilishi va qaytarilishidir, degan edi 
K.K.Gedroys. Tuproqlarda almashinmaydigan kationlar singdirilishi ham 
keng tarqalgan bo‘lib, kaliyni ammoniyga, stronsiyni seziyga, kalsiy, magniy 
va vodorod ionlarini almashganda ro‘y beradi. Minerallar tarkibida 
almashinmaydigan kationlar singdirilishi oktaedrdagi Al
3+
ni Mg
2+
, Fe
2+
Zn
2+
yoki Li
+
almashgan taqdirda amalga oshishi mumkin. Anionlar hajm 
almashinib singdirilishi (sorbsiya) nordon tuproqlarda organik, metall 
oksidlari va amfolitoidlar ko‘p bo‘lgan joylarda amalga oshishi mumkin. 
Ba’zi bir loyli minerallardagi gidrooksil birikmalarning fosfat ionlari bilan 
katta almashinishi qayd etilgan. Agar tuproqda gidrooksidlar ko‘p bo‘lsa, 
unda kationlar bilan bir qatorda Cl
-
, NO
3
-
, SO
4
2-
anionlari ham almashinishi 
mumkin.