«turkistonda sovet hokimiyatiga qarshi qurolli qarshilik harakati qatnashchilariga nisbatan qo’llanilgan qatag’onlik siyosati»

“Birlik” uyushmasi. Sovetlar hukumati o’lka xalqlarining ilg’or vakillariga 
ta’qib va tazyiqni borgan sayin kuchaytirdilar. Ayniqsa, jadidlar va ular bosh 
bo’lgan “Ittihodi taraqqiy”ga hujum avj oldi. Ana shunday sharoitda jadidchilar 
sovetlarga qarshi istiqlol uchun demokratik kurash usullarining turli yo’llaridan 
foydalandilar, o’zlarining kurash shakllarini o’zgartirib turdilar. 1919-yil, yanvarda 
Munavvarqori Abdurashidxonovning tashabbusi bilan “Birlik” uyushmasi tashkil 
etildi. Ammo “Ittihodi taraqqiy” ham o’z faoliyatini to’xtatgan emas, aksincha u 
yanada rivojlandi va keng tarmoq otdi. Bu davrga kelib, “Ittihodi taraqqiy» o’z 
nomini o’zgartirib, “Milliy ittihod” yoki “Ittihodi milliy” deb atala boshladi. 
Kurashning o’zgargan bunday yangi taktik yo’lini yangi tarixiy vaziyat 
taqozo etardi. Yangi tarixiy vaziyatning mohiyati shundan iborat ediki, birinchidan 
jadidlar dastlabki paytda sovetlar hokimiyati Turkistonda uzoq yashab qola 
olmaydi, degan fikrda bo’lganlar. Shu bois ular sovetlarga qarshi to’g’ridan to’g’ri 
qurolli kurash yo’lini yoqladilar. Ammo hayot boshqacha yo’ldan rivojlandi. 
Bolsheviklar hukumati “Turkiston muxtoriyati”ni qonga botirdi, Osipov isyonini 
bostirdi va 1919-yilga kelib, u Turkistonda yagona qudratli kuchga aylandi. Bu 

---

87 
obyektiv vaziyatni hisobga olmaslik va ko’r-ko’rona faqat qurolli kurashga 
tayanish ayanchli oqibatlarga olib kelardi. Ikkinchidan bolsheviklar va sovetlar 
ilgari surayotgan dastur va shiorlar (og’izda bo’lsada) jadidlarning “Ozodlik, 
Tenglik va Adolat”dan iborat dasturiy shiorlariga hamohang edi. Bu hol jadidlarga 
davr bilan hisoblashish, bolshevistik sovetlar hukumatiga yaqinlashish, ular bilan 
hamkorlik qilish asosida strategik dasturiy maqsad uchun kurash olib borish 
kerakligi to’g’risida hayotiy saboq berdi.. 
“Birlik” jamiyati 2-3-yil faoliyat ko’rsatdi. Chunki Munavvarqori 
Abdurashidxonovning ta’kid etgani singari “Yoshlarning ko’pchiligi firqaga 
(Kompartiya nazarda tutilmoqda - mualliflar) kirgandan keyin u o’z-o’zidan tugab 
ketdi”
111
.