Turkiy tazkiralarda Alisher Navoiy siymosi

Bitiruv malakaviy ishining manbai

bet	3/4
Sana	25.02.2023
Hajmi	0.53 Mb.
	#1228226

1 2 3 4

Bitiruv malakaviy ishining tarkibi.

Bitiruv malakaviy ishining manbai. Oshiq Chalabiy “Mashoir ush-shuaro”
tazkirasi 2010-yilda Istanbulda nashr etilgan. Bu nashrning o„zbekchaga tarjimasi,
Sodiq Kitobdor Afsharning “Majma‟ ul-xavos” tazkirasi va Po„latjon
Qayumiyning “Tazkirayi Qayumiy” asari bitiruv malakaviy ishining manbai
sifatida olindi.
Bitiruv malakaviy ishining tarkibi. Mazkur bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki
bob, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro„yxatidan iborat. Har bir bob
fasllarga bo„linadi.

6
I bob. XV-XVI asr tazkiralarida Alisher Navoiy hayoti va ijodining yoritilishi.
Alisher Navoiy zamoniga yaqin davrda yaratilgan tazkiralarda Navoiy ijodi haqida
ma‟lumotlar keltirilishi
Tazkira arabcha “zikr” ildizidan tarqalgan bir so„zdir. Zikr – qayd etmoq,
eslamoq, xotirlamoq, so„zini keltirmoq, tushunchalarida kelishiga ko„ra, tazkira –
xotirlamoqqa vasila (bog„lovchi, vosita, sabab) ma‟nosida keladi. Bu keng lug„aviy
ma‟noga asoslangan kalima turli ma‟nolarda qo„llaniladi: bir narsani eslash yoki
bir xabarni bildirish uchun bitilgan qisqa qayd; har qanday yoki qandaydir bir
ishga izn berilganini bildirish uchun hukumatdan berilgan yoki olingan ruxsatnoma
(xat, order), askarning xizmatdan ozod etilgani yoki bo„shagani haqidagi hujjat,
ayni shahardagi rasmiy doiralar orasidagi yozishmalar bularning asosiylaridir.
4
Alohida bu kalimalardan yasalgan tazkirayi avval, tazkirayi soniy, tazkirayi
xususiya, tazkirayi ma‟ruza, tazkirayi usmoniya, tazkirayi somiya kabi madaniy
tariximiz mulki bo„lgan so„z birikmalari ham bor. Bugun kalimaning qo„llanish
doirasi toraygan va ko„proq nufuz tazkirasi, tarxis tazkirasi kabi rasmiy hujjat nomi
bilan tazkira olmoq, tazkira keltirmoq, tazkirasini qo„liga bermoq kabi ifodalarda
qolgan. Bu so„z ma‟no va istilohiy tushunchalaridan tashqari tazkira adabiyot
terminologiyasi
(adabiy
istiloh)
sifatida qo„llanish doirasi kengroqdir.
Adabiyotshunoslik lug„atlariga yuzlansak, Sharq mumtoz adabiyotida keng
tarqalgan adabiy-tanqidiy janr – tazkiraga quyidagicha ta‟rif berilgan:
“Tazkiralarda shoirlarning hayoti va ijodi haqidagi muxtasar ma‟lumotlar zikr
etilib, ularning asarlaridan namunalar keltiriladi va umumiy baho beriladi.
Tazkiralarda ijodkorlar haqidagi ma‟lumotlar berish bilangina cheklanib
qolinmasdan, she‟riyat va uning nazariy masalalari bilan bog„liq e‟tiborga loyiq
fikr-mulohazalar, ma‟lum bir davr adabiy hayoti haqidagi muhim ma‟lumotlar ham
o„rin oladi. Adabiyot tarixida shoirlargina emas, balki olimlar, avliyolar haqidagi
tazkiralar ham yaratilgan. Tazkira yozish an‟anasi dastlab arab va fors
4
Mustafo E. Tazkiradan biografiyaga. Monografiya. – Toshkent: Mumtoz so‘z, 2012. –B.27.

7
adabiyotlarida, keyinroq turkiy adabiyotda ham keng ommalashgan”
5
. Bu ma‟noda
tazkirachi ma‟lum bir maslakda tanilgan kishilarning, masalan, avliyo, xattot,
me‟mor, musiqa ustalarining hatto gul yetishtiruvchi mohir bog„bonning hayoti va
san‟ati, hunari haqida so„z yuritishi mumkin. Ammo tazkira so„zi eng keng
ma‟noda qo„llanish sohasini shoirlar hayoti bilan she‟rlaridan so„zlangan
kitoblarda topgan. Shundayki, bu kitoblarning ba‟zilari tazkira so„zini maxsus bir
nom sifatida qo„llaganidek, boshqa bir nom qo„llaganlari ham ko„pincha tazkira
nomi bilan eslanmoqda. Bu asarlar joy yoki maslak nomi bilan zikr etiladi.
Tazkiralarning nomlanishi haqida Mustafo Eson alohida to„xtalib o„tgan. “Shoirlar
hayoti va ijodidan so„z yuritganlariga “Tazkirayi shuaro” yoki “Tazkiratu-sh-
shuaro”, eranlardan hikoya qiluvchilariga “Tazkiratu-l-avliyo”, xattotlar tarjimayi
holidan so„z yuritganlariga esa “Tazkiratu-l-xattotin” (ba‟zan “Tazkiratu-l-dabir”)
deyiladi.”
6
Tazkirachilik an‟anasi Islom madaniyatiga xos bir voqea. Ildizi
musulmonlarning ilk davrlarida boshlangan tafsir va hadisga aloqador faoliyatga
borib taqaladi. Arablar tabaqot otini bergan faoliyatlari eronliklar va turklar orasida
rivojlandi va tazkira nomini oldi. So„zning bu nom bilan tarqalib, muvaffaqiyat
qozonishida XII asrda yashagan mashhur eronlik shoir va mutafakkir Farididdin
Attorning “Tazkiratu-l-avliyo” degan asarining islom olamidagi obro„yi katta rol
o„ynadi.
O„zbek adabiyotida Alisher Navoiy bilan boshlangan tazkirachilik an‟anasi
qisqa bir muddatdan so„ng usmonlilarga o„tdi. Usmonli adabiyotida mustaqil
biografiya kitobi sifatida qalamga olingan ilk namuna hazrat Jomiyning
“Nafohotu-l-uns” tarjimasi va zaylini o„z ichiga olgan “Futuhun mujahiyidin fi
tavorixi qulubu-l-mushohidin” (1520) degan asardir. Shoirlar tazkirasi sifatida
dastlabki namuna esa Saxiy Bey va uning izdoshlari ilk davr biografiya
yozuvchilari o„zlariga Jomiyning “Bahoriston” (1487), Davlatshohning (1495)
“Tazkiratu-sh-shuaro”si (1487) va “Majolis un-nafois”ni namuna qilib olgan
5
Quronov D. va boshqalar. Adabiyotshunoslik lug‘ati. – Toshkent: Akademnashr, 2013. –B.305.
6
Mustafo E. Tazkiradan biografiyaga. Monografiya. – Toshkent: Mumtoz so‘z, 2012. –B.38.

8
bo„lsalar-da, XVI asrgacha birlashuv va ularning mualliflarini bir maqsadga
keltirish ehtiyoji bevaqt bir intilish (taqlid yoki nusxa ko„chirish) emas, balki bir
zaruratga aylandi. Saxiy Beydan so„ng, xususan, Latifiy va Oshiq Chalabiy shoirlar
biografiyasining muvaffaqiyatli namunalarini berdilar. Latifiy bizda bu tur bilan
bog„liq ilk tazkira nomini qo„llagan muallifdir. Unga taqlidan keyinroq bu vodiyda
ijod qilgan 13 muallif ham o„z asariga tazkira nomini berdi.
Turk adabiyotida shoir biografiyasi, ya‟ni tazkira sifatidagi 36 asar bor
7
.
Bularni xronologik tarzda shunday tartiblash mumkin:
Tazkira muallifi
Tazkira nomi
1) Alisher Navoiy
“Majolisu-n-nafois”
2) Saxiy Bey
“Hasht behisht”
3) Latifiy
+`
“Tazkirayi shuaro”
4) Oshiq Chalabiy
“Mashayiru-sh-shuaro”
5) Hasan Chalabiy
“Tazkiratu-sh-shuaro”
6) Ahdiy
“Gulshani shuaro”
7) Bayoniy
“Tazkirayi shuaro”
8) Ali
“Kunhu-l-axbor”ning “Tazkira” qismi
9) Sodiqiy
“Majma‟ ul-xavos”
10) Riyoziy
“Riyozu-sh-shuaro”
11) Foiziy
“Zubdatu-l-ash‟or”
12) Rizo
“Tazkirayi shuaro”
13) Yumniy
“Tazkirayi shuaro”
14) Osim
“Zayli zubdatu-l-ash‟or”
15) Go„ftiy
“Tazkiratu-sh-shuaro”
16) Mujib
“Tazkirayi shuaro”
17) Safoiy
“Tazkirayi shuaro”
18) Solim
“Tazkirayi shuaro”
7
Mustafo E. Tazkiradan biografiyaga. Monografiya. – Toshkent: Mumtoz so„z, 2012. –B.176.

9
19) Balig„ “Nuhbatu-l-osor li zayli
Zubdati-l-ash‟or”
20) Sofvat
“Nuxbatu-l-osor li favoidi-l-ash‟or”
21) Romiz
“Odobi zurafo”
22) Silahdorzoda
“Tazkirayi shuaro”
23) Asror Dada
“Tazkirayi shuaroi Mavlaviyya”
24) Akif
“Mir‟oti she‟r”
25) Shafqat
“Tazkirayi shuaro”
26) Asad Afandi
“Bog„chai Safo anduz”
27) Orif Hikmat
“Tazkirayi shuaro”
28) Fotin
“Xatimatu-l-ash‟or”
29) Tavfiq
“Majmuai tarojim”
30) Mehmet Tavfiq
“Kafilayi shuaro”
31) Foiq Rashod
“Majmai shuaro”
33) Ali Amiriy
“Tazkirayi shuaroi Amid”
34) Og„a Muhammad
“Riyoz ul-oshiqin”
35) M.Kamol Inoya
“So„ng asr turk shoirlari”
36) Noil Tuman
“Tuhfai Noiliy”
8
Tazkirachilarning ko„pchiligi o„zlaridan ilgarigi namunalarga qarab
sulolaga, nasabga mansublarini alohida bo„limda tilga oladilar. Shoirlarning
tug„ilgan joyi, ismi, taxallusi, izlanish hollari, maslak yoki maqomi, asosiy
ustozlari, hayotlaridagi muhim o„zgarishlar, vafoti, ma‟lum bo„lsa vafot etgan yili,
qabri qayerdaligi, ba‟zan shoirga aloqador bir yoki bir necha kulgili, qiziqarli,
latifanamo voqealar, adabiy holi bilan bog„liq fikrlar, baholar, asarlari va
asarlaridan namunalar, misollar keltiriladi. Bu qamrov, mundarija Hirot
tazkirachilaridan kirib kelgan.
Tazkiralarning so„ngida xotima nomi berilgan xulosaviy bir bo„lim o„rin
oladi. Bu qismda tazkirachi asarini yozayotganda duch kelgan qiyinchiliklarni tilga
8
Mustafo E. Tazkiradan biografiyaga. Monografiya. – Toshkent: Mumtoz so‘z, 2012. –B.180.

10
oladi, asari muvaffaqiyatli chiqishi uchun Tangriga yolvoradi, o„quvchidan va
yozganidan umidlarini, maqsadlarini tartib bilan keltiradi.
XVI asrdan XX asr boshlariga qadar davom etgan tazkiralar Hirot maktabi
tazkiralarini o„zlariga namuna qilib olishlari bilan birga bir necha o„zgarishlarga
ham duch keldi. Hirot tazkirachilari tasniflarni tabaqa asosida tuzar ekan, bu usulni
Latifiy juda amaliy bir shaklga aylantirdi va shoirlarni alifbo tartibida joylashtira
boshladi. Latifiydan so„ng bu zamonaviy usul kichik istisnolar bilan turk
tazkirachiligining tark etilmas tartib tarzi bo„lib qoldi. Aslida, bu tartib tarzi Oshiq
Chalabiyga oid bo„lib, u o„zidan boshqa musulmon biografiya mualliflarigacha shu
yo„lni tutgan bo„lsa-da, turk tazkirachilik tarixida bu usulning ilk tadqiqotchisi
(amalda qo„llovchisi) Latifiy bo„ldi. Latifiy tartib tarzi bilan birga mumtoz
biografiyaning chegaralarini belgiladi. Oshiq Chalabiy va antologiya tipidagi
tazkiralardan tashqari o„zidan keyingi biografiya yozuvchilar ham unga
ergashdilar. Boshqa bir maktab bo„lgan Oshiq Chalabiy tartib tarzini qo„llamasligi
va o„rtaga qo„ygan keng biografiya shakli xos qobiliyatlarga muhtojligi tufayli
o„zidan keyin kuchli davomchi-izdosh topolmadi. Saxiy va Ahdiydan tashqari XVI
asr tazkirachilari shoirlar o„zlariga xos bir sinf ekaniga, maslak va boshqa ijtimoiy
mezonlarga qaramasdan bir butun holda ish ko„rishlari kerakligiga ishondilar. Bu
qanoat XVIII asrgacha o„xshash bir shaklda davom etdi. Lekin bunday usul o„sha
asrda Asror Dada va Akifni o„z doiralarini bir tazkirada to„plashlariga olib keldi.
Shu tariqa Asror faqat malakaviy shoirlardan, Akif esa Andarunda yetishganlardan
iborat zumra (guruh) tazkiralarini qalamga oldilar.
9
XVI asr tazkiralarining bir xususiyati tilga olingan shoirlarning katta qismi
o„z davrlaridan avval yashagan bo„lishlaridir. XVII asr tazkirachilari esa ko„proq
o„z zamondoshlarini qalamga oladilar. Shu tufayli aytganlari ma‟lum narsalarni
takrorlash ma‟nosiga keladigan mutadavil (o„tuvchi, ko„chishchi) bo„lgani uchun
biografiyalar qisqargan, buning aksicha namuna she‟rlar ko„proq berilganligidir.
Riyoziy tazkirasi bu ikki asr orasida bir o„tish davri yasadi. Shaklda paydo bo„lgan
bu o„zgarishlar bora-bora antologiya (antologik tazkiralar) tarzining tug„ilishiga
9
Mustafo E. Tazkiradan biografiyaga. Monografiya. – Toshkent: Mumtoz so‘z, 2012. –B.158.

11
sabab bo„ldi. Bu tarzdagi tazkiralarda bir necha kalimalardan iborat biografik
ma‟lumot va ko„proq she‟rlar o„rin olgan. XVIII asrdan boshlab o„zidan avvalgi
davrlarga bir javob tarzida va XVI asrning mukammal namunalarga intilishi
shuning uchundirki, bu XVIII asrda biografiyalar XVI asrdagi kabi ko„paygan,
aksincha, namuna she‟rlarda kamayish sodir bo„lgan. Tazkiralar turfa san‟atlar va
saj‟lar bilan ziynatlantirilib qalamga olingani uchun har biri alohida adabiy asardir.
Lekin bu o„ringa standart tazkiralarni qo„yib bo„lmaydi. Ilk namuna bo„lgan
“Saxiy tazkirasi” uslub, ifoda va atamashunoslik jihatidan ham ajamiydir. Bu
mavzuda “Latifiy tazkirasi” keyingi davrlardagi tazkira yozuvchilarga namuna
bo„lgan. Latifiy asari o„z asrining yozma tili bilan faqat ma‟lumot berishga
mo„ljallangan. Undan keyin tazkira yozgan Hasan Chalabiy, Solim va Romizlar
jimjimador, balandparvoz usulni afzal ko„rdilar. Oralarida uslubiy farq bo„lishiga
qaramasdan ayni san‟at va madaniyat fikri mahsuli bo„lgani uchun bichim (shakl,
tuzilish) va qamrov, uslub, til va terminologiya jihatidan o„xshashdir.
Tazkiralarda san‟atga qaratilgan baholar ko„p jihatdan shoirga taalluqlidir.
Bu xususiyati bilan zamonaviy tanqiddan farq qiladi. Ammo bu tazkiralar faqat
biografik doirada qoladi degani emas; tazkiralarda, ayniqsa, berilgan namunalardan
avval shoir san‟atiga qaratilgan muhim fikr, baho unsurlariga ham duch kelinadi:
“Pisandu isg„oga qobil she‟r; xushoyanda nazm; rangin insho; oshiqona g„azal va
muhoyyal ash‟or” kabi barcha tazkiralarda uchraydigan atama (terminologiya,
to„g„rirog„i, sifatlash)lar buning dalilidir.
Saljuqlilardan olingan me‟moriy an‟ana qanday rivojlantirilib, mukammal
sohaga aylantirilgan bo„lsa, xuddi shu tarzda shoirlar tazkirasi an‟anasi ham yuz
yillar ichida mukammallik sari rivojlanib bordi. Shubhasiz, tazkiralarda berilgan
ma‟lumotlar bugungi biografiya talablari darajasida emas, kam va nuqsonlidir.
Ammo g„arb o„lkalari bilan qiyoslanganda, bu o„z davridan ancha oldinlab ketgan
edi. Masalan, arab va fors adabiyotining ta‟sirida rivojlangan bo„lishiga
qaramasdan “Shoirlar tazkirasi” turi eng go„zal va muvaffaqiyatli namunalarini
turkiy tilda yaratdi.

12
Islomiy an‟anaga ko„ra arab adabiyotida paydo bo„lgan bu biografik janr
keyinchalik fors tilida mahsul berdi va ko„paya boshladi, xususan, bu tilning buyuk
tamsilchisi, ulug„ vakili Abdurahmon Jomiy erishgan fazilatlarni turk ziyolilari
xush ko„rib, u zotga ergashdilar. Tilimizda ilk biografiya ishlaridan biri bo„lgan
“Nafahotu-l-uns” ul zotning asaridir. Yana bir asari “Bahoriston”ning, avvalo,
Navoiyga va boshqa turkiy shoirlar tazkiralari bituvchilariga ta‟siri juda katta
bo„ldi. Fors adabiyotida asl e‟tiborga molik namuna Davlatshoh Samarqandiy
tazkirasidir (1487). O„z asrining buyuk davlat va madaniyat arbobi bo„lgan Alisher
Navoiyga taqdim etilgan bu asar muqaddima, yetti tabaqa va bir xotimadan
iboratdir. Tazkiradan hammasi bo„lib 149 shoir o„rin olgan. Davlatshoh bu shoirlar
hayoti haqida so„z yuritgach, ijodlaridan namunalar ham keltiradi. Bu holida
tazkira o„zidan keyin yoziladigan fors va turk tazkiralariga mezon bo„lib xizmat
qiladi va o„zigacha bitilgan shunday namunalardan ko„plab biografiyalarni o„z
ichiga oladi.
Turkcha shoirlar biografiyasini yozish an‟anasi sharqiy turkchada
boshlangan bo„lishiga qaramasdan bu yozma tilda rivojini davom ettira olmadi.
Navoiydan so„ng faqat Sodiqiy ikkinchi namuna bera oldi. XVI asrda bu mavzuga
aloqador turkiy asarlar yozila boshlandi. Bularning tilimizdagi ilk namunalari
kutilganidek, payg„ambarlar qissalari va mutasavviflar biografiyalari bilan
bog„liqdir. Sulamiyning asari Ibn Javziy, Attor va Jomiy tomonidan fors tilida
davom ettirildi. Jomiyning bu mavzuga bog„liq “Nafaxotu-l-uns”idan keyin
Alisher Navoiy (1441-1501) “Nasoyimu-l-muhabbat min shamoyili-l-futuvva”
nomi bilan sharqiy turk tilida, Lomiy esa “Nafahotu-l-uns min hazora-tu-l-quds”
(1524) nomli g„arbiy turk tilida tazkira yaratdilar. Aslida bu tajribalarni ta‟lif
asarlar sifatida qabul qilish mumkin. Hazrat Navoiy bu asaridan so„ng
“Bahoriston” va “Davlatshoh tazkirasi”dan ta‟sirlanib “Majolisu-n-nafois” (1491)
nomli shoirlar tazkirasini qalamga oldi. Keyinroq arab tilida, so„ngra fors tilida
shakllangan biografiya bilan bog„liq o„sha asarga munosabat endi turk tilida ifoda
etila boshlandi. Xuddi shu bosqichda hazrat Alisher Navoiy boshqa ko„plab
tazkiralarga namuna bo„larlik asar yaratgani bilan ahamiyatlidir.

13
Biografiya o„zga sohalarda o„zgargan nomlarda tazkira, manoqib, vafoyot,
davho, safina, tuhfa, hodiqo, fihrist, silsilanoma, shoirnoma kabi nomlanishlar
bilan yoyilib kelgan.
10
Shu sababdan biz uchun muhum bo„lgan shoir
biografiyalariga aloqador namunalar ustida to„xtalsak. Navoiyning bu borada
qalamga olingan asari “Majolis un-nafois”dir. Muqaddima va adib majlis nomini
bergan sakkiz bo„limdan iborat asar shu holda bu turning o„zidan oldingi
namunalariga o„xshaydi.
Tazkirada qalamga olingan shoirlar har majlisda xronologik tarzda
tartiblanadi:
1-majlis - Navoiy tug„ilguncha yashagan shoirlarga;
2-majlis - Navoiy bolaligida, yoshligida tanigan, lekin tazkira yozayotganda vafot
etib ketgan shoirlarga;
3-majlis - Navoiyga zamondosh shoirlarga;
4-majlis - yetuk olim va shoirlarga;
5-majlis - xurosonlik shoir mirzolar va hukmdor oilalardan chiqqan shoirlarga;
6-majlis - Xurosondan tashqarida yashagan ilm ahli va shoirlarga;
7-majlis - shoh, sulton va shahzodalarga;
8-majlis - Sulton Husayn Boyqaroga maxsusan ajratilgan.
11
“Majolis un-nafois” ham o„zbek mumtoz adabiyoti uchun, ham Eron
adabiyoti uchun muhim bir manbadir. Lekin bundan ham muhimi tazkiralarning
Onado„lida paydo bo„lishiga ta‟siri, ya‟ni bu tazkiralarga andozalik vazifasini
bajarishidir. Yanada to„g„rirog„i, Hirot maktabi tazkiralari sifatida nom olgan
hazrat Jomiy, Davlatshoh va Navoiy hazratlarining asarlari keyinroq Usmonli
o„lkasida paydo bo„lgan tazkirayi shuaro turiga teran ta‟sir etdi hamda adabiy
biografiya rivojini tezlashtirdi.
Zikr etilgan bu biografiyalar mavzu va qarashlariga ko„ra farqlanishiga
qaramasdan ma‟lum mushtarak nuqtalarga egadirlar. Biografiyasi yozilgan kishi
aniq bir yoshga kirgachgina bunday huquqqa ega bo„lishligi tufayli ko„pincha
10
Mustafo E. Tazkiradan biografiyaga. Monografiya. – Toshkent: Mumtoz so‘z, 2012. –B.197.
11
Юсупова Д. Ўзбек мумтоз адабиёти тарихи (Алишер Навоий даври). –Тошкент: Академнашр, 2013. –Б.182.

14
asarlarda tug„ilgan yil yozilmaydi. Buning o„rniga kishilarning ismlari, xronologik
unsur, ayniqsa, vafot etgan yillarini aniqlashga qat‟iy e‟tibor beriladi. Biografiyasi
yozilgan kishining boshidan kechirgan, hayotida bo„lib o„tgan ba‟zi muhim
hodisalar qisqacha naql etiladi. Ilm ahlining ta‟lim-tarbiyalari, asosiy ustozlari va
asarlari muhimdir. Shoirlarning she‟rlaridan esa namunalar, misollar beriladi,
ularning adabiy shaxsiyatlari namoyon etilishiga g„ayrat qilinadi. Bu jihati bilan
an‟ana biografik kunya yozishni asos qilib olgani uchun mutlaqo inson unsuriga
qaratiladi.
Aslida bu o„xshashlikda hayron qoladigan hech narsa yo„q. Zero, din birligi
asosiga qurilgan, buyuk madaniyatlar ichiga olgan farqli uluslar madaniyati, ozmi-
ko„pmi mushtarak bir mohiyatga egadir. Yashash tarzlari va jug„rofiyalari farqli
bo„lsa-da, turli millatlar musulmon bo„lgach, umumiy sanaladigan bir hayot tarzini
tatbiq eta boshlaydilar. Bu o„xshashlik ziyolilar orasida, ayniqsa, madaniy
hodisalarda ravshan ko„rinadi.
O„zbek mumtoz adabiyotida Navoiy bilan boshlangan an‟ana qisqa bir
davrda usmonlilarga o„tdi. Shoirlar tazkirasi sifatida g„arbiy turk tilida ilk namuna
Saxiy Bey tomonidan qalamga olingan “Hasht behisht”dir. Saxiy Bey bu asarining
so„zboshisida hirotlik tazkira yozuvchilaridan foydalanganini ochiq ifoda etadi.
Saxiy hazrat Abdurahmon Jomiyning “Bahoriston”idan va Dehlaviyning (v. 1495-
1507) “Tazkiratu-sh-shuaro”sidan ta‟sirlanish bilan birga asl andoza sifatida hazrat
Alisher Navoiyning “Majolis un-nafois”ini olgan. Tazkiraning faqatgina
tartiblanish tarziga qaraganda ham muallifning qanday ta‟sirlanganini sezish
mumkin. Har ikki asar ham sakkiz asosiy bo„limdan tashkil topgan. Saxiy Bey
“tabaqa” deb nomlagan, Alisher Navoiy esa “Majlis” deb nom qo„ygan.
Bu lavha jonlantirib qiyoslansa faqat bir ozgina o„zgarish ko„ramiz: Alisher
Navoiy sakkizinchi majlisda tilga olgan podshoh Husayn Boyqaro o„rniga Saxiy
davr podshohi Qonuniy Sulton Sulaymonni birinchi tabaqaga oladi. Navoiyda
yettinchi majlisdan joy olgan sulton, shoh va shahzodalar Saxiyda ikkinchi
tabaqada, Navoiy beshinchi majlisda eslatgan mirzolarni Saxiy uchinchi tabaqada
aytib o„tadi. Olim shoirlar har ikki asarda ham to„rtinchi bo„limdadir. Navoiy

15
oltinchi majlisda zikr etgan Xurosondan tashqaridagi shoirlarga muqobilan Saxiy
qadimgi shoirlarni beshinchi tabaqada yozadi. Majlisda birinchi, ikkinchi va
uchinchi majlisda zikr etilgan avvalroq vafot etgan, adibga zamondosh va hali yosh
bo„lgan shoirlar haqida “Hasht behisht”ning bosh kaliti – asosiy ochqichi va
mundarijasi ham “Majolis un-nafois”ga o„xshashdir.
Tazkiraning boshqa namunalaridagidek “Hasht behisht” ham muqaddima
bilan boshlanadi. Bu bo„limda muallif Allohga hamd, hazrat payg„ambarga salovat
keltirgach, kitob yozishidan maqsadini aytadi. Bu bo„lim ham hazrat Navoiy bilan
juda-juda o„xshash va bir xildir.
Keyinroq biografiyaga o„tiladi. Bu yerdan o„rin olgan shoirlarning tug„ilgan
joyi, nomi, taxallusi, ta‟lim sharoiti, vaziyati, maslak yoki maqomi, asosiy
ustozlari, hayotlaridagi muhim o„zgarishlar, vafoti, ma‟lum bo„lsa vafot etgan yili
(balki sababi), qabr joyi (ya‟ni dafn etilgan joyi), ba‟zan shoirga aloqador bir yoki
bir necha qiziqarli, latifanamo voqea, adabiy ahvolga, darajasiga bog„liq baholar,
fikrlar, asarlari va asarlaridan misollar joy oladi. Navoiyda bo„lgan qisqa biografik
ma‟lumotlar, baholar biroz batafsilroq holda Saxiyda davom etadi.
Tazkiralar so„ngida “Xotima” nomi berilgan xulosa bo„limi o„rin oladi. Bu
bo„lim “Majolis un-nafois” bilan boshlangan Saxiy asaridan ham, keyinroq boshqa
tazkiralarning ko„pidan ham joy olgan.
XVI asrdan XX asr boshlariga qadar davom etgan tazkira uzoq zamonlar
ayrim farqli jihatlari bilan namoyon bo„ldi. Bu asarlar Hirot maktabi tazkiralarini,
xususan esa, “Majolis un-nafois”ni o„zlariga namuna olish bilan birga boshlang„ich
davrda asarning tartib tarzida bir qancha o„zgarishlarni boshdan kechirdi. Usmonli
me‟morchiligi O„rta Osiyo va saljuqlilar asosidagi an‟anasini favqulodda bir tarzda
qanday rivojlantirgan (yoki o„zlashtirgan) bo„lsa, xuddi shunday insho faoliyati
ham biografiyada amalga oshdi. G„arbiy turkcha 1538-yilda berilgan ilk
namunadan boshlab, 1950-yillarga qadar ilova an‟anasi doirasida to„xtovsiz
namunalar bergan dunyoning noyob xazinalaridan biridir. Buning asosiy sababi
g„arbiy turkcha til Usmonli davlatidek, 600 yil davom etgan barqaror davlat

16
an‟anasiga ega sharqiy turk tili (da bitilgan tazkiralarning so„nib borishi) XVI
asrdan e‟tiboran beqarorlikka erishmaganidandir.
12
Usmonli biografiya an‟anasining XVI asr oxirlariga qadar rivojlanish tarzini
va madaniy ildizlarini ko„rsatishga harakat qilindi. Zikr etilgan bu an‟ana Usmonli
tarixnavisligidek noziklik asosiga qurilganini ham ta‟kidlab o„tish lozim. Bu xusu-
siyatlari bilan zikr etilgan asarlar turli san‟atlar va saj‟lar bilan ziynatlanib qalamga
olingani uchun ularning har biri bir adabiy mahsul sanalmog„i lozim. Ammo bu
erda komil birlikdan so„zlash mumkin emas. Hech shubhasiz, Oshiq Poshozoda
bitgan biografiya bilan “Toju-t-tavorix”dan yoki Hasan Chalabiydan o„rin olgan
biografiya orasida qamrov jihatidan bo„lganidek, uslub jihatidan ham farq bor.
Lekin XVI asrdan e‟tiboran rivojlangan ijtimoiy binoga nisbatan ma‟lum bir
shaklga kirgan mumtoz biografiya bundan so„ng mezoniy bichim qozonib, bu
shaklni esa oxirigacha saqlab qolgandir. Bu an‟ana, xususan, shoirlar tazkiralari
biografik qayd yozishni asos qilgani uchun muallifni u yozgan asardan oldinroqqa
chiqaradi va san‟at manbaidagi inson unsuri uchun birinchi darajada ahamiyatlidir.
Ayniqsa, XVI asr Usmonli biografiya an‟anasi rivojini to„kis etgan va standart
bichimga aylantirgan bir davrdir. Bundan so„ng kelgan mualliflar ayni shu
xususiyatlarni, mana shu texnik asoslarni davom ettirganlar. Fors tilida yozilgan
Davlatshoh Samarqandiyning “Tazkirat ush-shuaro”, Som Mirzoning “Tuhfai
Somiy”, Rizoqulixon Hidoyatning “Majma ul-fusaho” tazkiralarida Navoiy
siymosi haqidagi fikrlar, navoiyshunoslikning ayrim qirralari yoritilgan. Shu bilan
birga Hazrat Navoiyning “Majolis-un-nafois” tazkirasi fors tiliga Faxriy Hiraviy
tomonidan “Latoyifnoma” sarlavhasi bilan Hirotda, Hakimshoh Muhammad
Qazviniy esa uni Onado„lida forschaga o„girgan. Hazrat Alisher Navoiy tomonidan
yaratilgan turkiy tazkirachilik maktabi XX asr boshlariga qadar nafaqat Turkiston
yoki Markaziy Osiyoda, balki Eron, Hindiston, Afg„oniston, Ozarbayjon hamda
Turkiyada muvaffaqiyat bilan davom etgan. O„tgan 500 yildan ortiqroq vaqt
davomida yaratilgan tazkiralarda “Majolis un-nafois” ning izlarini ilg„ash qiyin
emas. Birgina Onado„lida 36 ta tazkira turkiy tilda yaratilgan bo„lib, ular, asosan,
12
Mustafo E. Tazkiradan biografiyaga. Monografiya. – Toshkent: Mumtoz so‘z, 2012. –B.203.

17
“Shoir tazkiralari” (ya‟ni valiylar va dabirlar tazkiralari bu hisobdan tashqari)dir.
Shundan 12 ta tazkirada Hazrat Navoiy shaxsi tilga olingan, uning ijodiga
munosabat bildirilgan. Mazkur tazkiralardagi ma‟lumotlarga ko„ra, Usmonli
shoirlaridan 70 dan ortig„i Navoiyning she‟riy asarlariga naziralar yozganlar,
ulardan 30 dan ortig„i bu an‟anani izchil davom ettirgan. Ayni mana shu ijodiy
vorislikni xamsanavislik doirasida, ulug„ adib nasriy va tasavvufiy asarlaridan
ta‟sirlanish jarayonida ham kuzatish mumkin.
Alisher Navoiy “Majolis un-nafois” asarining ta‟siri haqida professor
Mustafo Eson shunday yozadi: “Hazrat Alisher Navoiy boshqa ko„plab
tazkiralarga namuna bo„larlik asar yaratgani bilan ahamiyatlidir. Muhimi,
tazkiralarning Onado„lida paydo bo„lishiga ta‟siri, ya‟ni bu tazkiralarga andozalik
vazifasini bajarishidir. Yanada, to„g„rirog„i, Hirot maktabi tazkiralari sifatida nom
olgan Jomiy, Davlatshoh va Navoiy hazratlarining asarlari keyinroq Usmonli
o„lkasida paydo bo„lgan tazkirai shuaro janriga teran ta‟sir etib, adabiy biografiya
rivojini tezlashtirdi. Butun XVI asr tazkiralarida Navoiy an‟analari davom etdi,
XVII asrda mumtoz tazkiralarga qaytildi va endi Navoiy yana bir sog„inch bilan
eslanib, qo„msala boshlandi”.
13
Ushbu e‟tirofdan kelib chiqib mavzuga
yondashilganda Onado„lida yaratilgan ilk tazkiralar sifatida Saxiy Beyning “Hasht
behisht” (“Sakkiz jannat”, 1538) asariga yana bir bor diqqat qaratamiz. Tazkira
muqaddimasida muallif o„zining Hirot tazkiralaridan “Bahoriston”, “Davlatshoh
tazkirasi” va “Majolis un-nafois”ni tadqiq etganini va Usmonli o„lkasida yetishgan
shoirlarni unutilishdan qutqarmoq uchun ularga o„xshatma tarzida bir asar
yozganini aytadi. Saxiy Beydan ko„p o„tmasdan bu janrning birin-ketin go„zal
namunalarining berilishi tazkiraga ehtiyoj naqadar sezilganini bildiruvchi misoldir.
“Hasht behisht” qisqacha muqaddima bilan boshlanadi. Har tabaqada tilga olingan
shoirlarning sinfi va hududiga o„sha tabaqa boshlanishiga qo„yilgan kichik
bo„limda izoh beriladi, alohida tabaqa so„ngiga qo„yilib, “Tatimma‟” nomi
berilgan qo„shimcha bo„limda ham bu tabaqadagi shoirlar xususiyatlari yana bir
13
Mustafo E. Tazkiradan biografiyaga. Monografiya. – Toshkent: Mumtoz so‘z, 2012. –B.214.

18
bor qisqacha aytib o„tiladi. Murod II davridan tazkira yozilgan 1538-yilga qadar
yetishgan shoirlar har tabaqada vafot etgan yiliga qarab tartibi bilan tilga olinadi.
Saxiy Bey tazkirasining tabaqalari:
I tabaqada Qonuniy Sulton Sulaymonni,
II tabaqada she‟r yozgan Usmonli shohlar va shahzodalarni,
III tabaqada she‟r yozgan davlat arboblarini,
IV tabaqada shoirlar va ilm ahlini,
V tabaqada o„zidan avval yashagan va vafot etgan shoirlarni,
VI tabaqada bolaligida tanilgan shoirlarni,
VII tabaqada o„ziga zamondosh bo„lgan shoirlarni,
VIII tabaqada istiqboli bor yosh shoirlarni tartib bilan sanab o„tadi.
Bu tartib usuli bilan Alisher Navoiyning “Majolis un-nafois” nomli tazkirasi
qiyoslanadigan bo„lsa, Saxiy katta hajmdagi bu asardan namuna olgani osongina
ko„rinadi. Saxiy o„z asarida Navoiy Husayn Boyqaroga ajratgan sakkizinchi
tabaqani boshlanishga olgan va u joyda Qonuniy haqida ham yozgan. Navoiyda
yettinchi bo„limdan joy olgan sulton va shahzodalar unda ikkinchi tabaqada,
beshinchi ravzada zikr etgan mirzolarni Saxiy uchinchi tabaqada tilga oladi.
Olimlarni Saxiy ham to„rtinchi tabaqada zikr etadi. Navoiy oltinchi bo„limda
qalamga olgan Xurosondan tashqaridagi shoirlarga muqobalan Saxiy hayotligida
ko„rmagan shoirlar haqida beshinchi tabaqada ma‟lumotlar beradi. “Majolis un-
nafois”da bir, ikki va uchinchi majlisda aytilgan, avvalroq vafot etib ketgan,
muallifga zamondosh va hanuz yosh shoirlar “Hasht behisht”da olti, yetti va
sakkizinchi tabaqalarda zikr etiladi. Saxiy faqat o„zidan avvalgi avlodni ham
asariga qo„shib, tazkirasiga bir teranlik baxsh etadi. Saxiy Bey uslub, shakl va
qamrov jihatidan ham Hirot tazkiralarini namuna qilib olgan. Tazkirada jami 229
shoir o„rin egallagan. Biografiyalarda shoirlar haqida qisqa ma‟lumotlar berilgan,
hayotlari qisqacha yoritilgach, she‟rlari va san‟atkorliklariga baholar beriladi va bu
she‟rlardan bir yoki bir necha bayt misol keltiriladi. She‟rga berilgan baholar doim
ijobiy ifodalardir. Tazkira tili sodda, jumlalari qisqa, ba‟zan jumlalarning yarmidan

19
tark etiladi, tugallanmay qolganday tuyuladi. Zotan, Saxiyning o„zi ham muxtasar
bir ish qilganini tez-tez tilga oladi.
Tazkirachilik maktablari haqida maxsus tadqiqot yaratgan professor Mustafo
Eson kuzatishiga ko„ra, “Hayot hikoyalarining tartib tarzi Saxiyda tabaqot asosida
bo„lgani kabi bu usulni aynan Navoiydan olgan: shoirlarning qisqacha tug„ilgan
joyi, nomi, vazifalari bilan bog„liq bir necha taqlidiy qolipli so„z, asarlari, ba‟zan
shoir bilan bog„liq bir voqea, oxirida bir necha bayt yoki qit‟a kabilar”
14
shular
jumlasidan.
“Majolis un-nafois” ning ta‟siri Onado„lidagi ilk tazkirada ko„ringanidek,
keyingi davr tazkiralarida ham mana shu holat u yoki bu ma‟nolarda takrorlanadi,
ayrim fakt va kuzatishlar asosida boyitiladi. Saxiy Beydan keyin bu maydonga
Latifiy chiqdi. Saxiy tazkirasi yozilib Usmonli san‟at dunyosiga taqdimi davr
ziyolilari orasida katta aloqa vositasi bo„lgan bo„lsa kerakki, janrning bu davrlarda
ketma-ket muvaffaqiyatli namunalari yozila boshladi. Endi tazkira an‟anasi
she‟rdan tashqari sohalarni ham qamrab olib XX asr o„rtalarigacha uzluksiz davom
etdi. Mana shu zikr etilgan muvaffaqiyatli namunalarini “Tazkiratu-sh-shuaro” va
“Tabsiratu-n-nuzamo” (1546) nomli shu tazkiralari bilan Latifiy beradi. Birinchi
tazkira muqaddima, uch fasl va xotimadan tashkil topgan. Usmonli tazkiralarining
Hirot maktabi tazkiralaridan olgan jihatlari – muqaddimalar, bir ma‟nodagi poetik
xususiyatlardir. Shoir, olim, adib Latifiyning Navoiy ijodiga bog„lanishi tazkiradan
tashqari uning nazm va nasr qorishig„ida yozgan “Fusuli arbaa” (“To„rt fasl”)
asarida ham kuzatiladi. Shoirning “Nazm-l-javohir” nomli asari esa Hazrat Alining
hikmatlari asosida tuzilgani hamda ulug„ o„zbek shoiri asarining nomini aynan
olgani Navoiyning Latifiy ijodiga ta‟sirini alohida o„rganishga ehtiyoj borligini
anglatadi. Muallif “Tazkirat ush-shuaro tabsiratun-nuzamo” (“Shoirlar tazkirasi va
nizomalar qiyofalari”,1546) tazkirasini Qonuniy Sulton Sulaymon (Muhibiy
taxallusi bilan she‟rlar yozgan) ga bag‟ishlagan bo„lsa-da, uning tazkirachilikdagi
o„rni mavjud asarlarga ijodiy munosabatda ko„rinadi. Latifiyning yozishicha,
Navoiy asarlarini ilk bor Onado„liga olib kelgan shoir Basiriy bo„lgan: “Ajam
14
Mustafo E. Tazkiradan biografiyaga. Monografiya. – Toshkent: Mumtoz so‘z, 2012. –B.243.

20
sarhadiga yaqin joydan. Sulton Boyazid zamonida Hazrat shayx Jomiy va Mavlono
Navoiy tarbiyatnomasi-la kelmish…aksari avqotin bu diyorda kechurmagin tarsi
she‟rida turkiyzabon nazmlari shevasin va Rum shoirlari ishvasin rioyat etmishdi:
Matla:
Oshiqlarini oh ul masihodam o„ldurur,
Bu odam o„ldururki, Masih odam bo„ldurur”.
15
Latifiy tazkirasining muqaddimasi esa bularning eng yangilaridan biridir.
Muallif tazkira muqaddimasida she‟rning fazilatlarini tilga oladi, ilk she‟rni Hazrat
Odam yozganligini aytadi, islomda she‟r ta‟qiqlanmaganini o„zicha dalillar bilan
isbotlagach, she‟r va shoir haqidagi tushunchalarini so„zlaydi. Oxirida bir
do„stining iltimosiga binoan bu ishni yozganini bildiradi. Ilk faslda Usmonli
o„lkasida etishgan yoki u yerga joylashgan 13 shayxni, ikkinchi faslda Usmonli
xonadonidan she‟r yozgan yetti sulton va shahzodani, tazkiraning asosiy bo„limi
sanalgan uchinchi qismda esa 314 shoir tilga olinib, baholanadi. Hamma qismida
esa kitobini 1546-yilda yozib tugatganini va asarini yozar ekan, ko„p iztiroblar
chekkanini aytadi. Tazkirani yozib bo„lgandan so„ng yana ko„p yillar yashagan
Latifiy asarini kam deganda yana bir bor ko„zdan kechirgan va qo„shimchalar
kiritgan.
Latifiy tazkirasi Oshiq Chalabiy va antologiya tarzidagi tazkiralardan
tashqari turk tazkirachiligining eng qimmatli namunalaridan biridir. Mumtoz
Usmonli turk tazkirachiligida Latifiydan so„ngra shoir tazkiralarida biografiyalar
muallifning ismi, mamlakati, qarindoshlik munosabatlari, tahsiliy hayoti, tahsil
darajasi, maslagi va maslagini amalga oshirgan joylar, shaxsiy xususiyatlari,
qobiliyat va muvaffaqiyatlari, vafot etgan yili, qabri, asari yoki asarlari atrofidagi
fikrlar, baholar, asarlarining ahamiyati, qadri-qimmati, namuna taqdimi va
asarlaridan tiklangan namunalardan tuzilganini ilgariroq aytib o„tgan edik. Xuddi
shu mumtoz biografiyaning tashkil topishiga ta‟sir ko„rsatgan nom va tarjimayi
15
Boltaboyev H. Turkiy tazkiralarda Alisher Navoiy siymosi/ Jahon adabiyoti, 2013. №2. – B.158.

21
holning bunday shakllanishidagi ilk odim Latifiyga oiddir. Ikkinchi muhim va
farqli nom (bu haqda keyinroq to„xtalamiz) Oshiq Chalabiy kirishgan ishning
natijasi bo„lgan, iloji boricha tafsilotli biografiya tarzi mashaqqatli bo„lganligi
sababli keyingi tazkirachilar Latifiy yo„lini ma‟qul va xush ko„rdilar. Lekin
Latifiyning Usmonli tazkirachiligidagi asl ta‟sirli usuli asarlarining tartibli tarzida
o„zini namoyon etadi. Hirot tazkiralarida va Saxiyda tabaqa asosida tartiblash
Latifiy bilan birga alifbo tizimiga aylanadi va Oshiq Chalabiy kabi qat‟iy va
originallik uchun tizimdan chekinganlik barcha tazkirachilar tomonidan xush
ko„riladi. Garchi tazkiralaridagi ifodaga ko„ra, bu usulni hammadan avval Oshiq
Chalabiy topgan va Latifiy undan olgan bo„lsa-da, shoirlarga alifbo bo„yicha tartib
bergan ilk muallif, birinchi tadqiqotchi Latifiydir. Muallif “Hurufi tahajjiydan
tartibi hurufda qaysi harf muqaddam esa, uch harfgacha e‟tibor bo„lindi, g„aflat
bo„linmadi”
16
deb, har harfni o„z ichida uch harfga qadar tartiblashga harakat
qilgan.
“Tazkiratu-sh-shuaro”ning boshqa bir ahamiyatli jihati, berilgan
ma‟lumotlarning to„g„riligi va shoirlar tanqididagi aniqlik, haqqoniylikdir.
Ayniqsa, hurmatli shoirlarni va ularni farqli qilgan xos xususiyatlarni his etib,
ta‟riflashda tazkirachilar orasida yagonadir. Shundayki, uzoq harakatlar natijasida
bir shoir haqida ega bo„lgan ma‟lumotlarimiz, u haqdagi fikrlarimiz va to„xtamga
kelgan xulosalarimizga qaydli, urg„uli, ta‟kidli ifodalar holida Latifiy tazkiralarida
duch kelamiz.
17
Bu xususiyati tufayli har shoirga tazkirasidan haqli, loyiq bo„lgani
qadar munosib o„rin bergan va bu holda ma‟lum bir fikr mezoniga ega ekanini
ko„rsatgan. Boshqa tazkirachilarning ko„pchiligida bo„lganidek, shoirlar haqida
faqatgina ijobiy qarashlarini emas, tanqidiy fikrlarini ham aytgan va barcha
fikrlarini misol va dalillar bilan oydinlashtirib, isbot etgan.
Tazkiraning tili sodda, qisqa va yetuk, jumlalari esa o„qishli va tushunarli
bo„lishi uchun qalamga olingan bu tur biografiyaga mos bir til va uslubga egadir.
Bu xususiyati bilan ham o„zidan so„ng yozilgan juda ko„p tazkiralarga namuna
16
Mustafo E. Tazkiradan biografiyaga. Monografiya. – Toshkent: Mumtoz so‘z, 2012. –B.265.
17
O‘sha asar, –B.269.

22
bo„ldi. Latifiyning uslubi ochiq, ravshan, ravon va tushunarli bo„lishi kerakligini
shuurli ravishda istagan, Najotiy Bey Usmonli she‟r tilida amalga oshirgan uslubni
o„zi ham nasrda amalga oshirmoq orzusida bo„lgan. Lekin bu jihat, ya‟ni o„sha
yillarda urf bo„la boshlagan jumlalari jimjimador, murakkab, uzundan-uzoq,
balandparvoz nasr tarafdorlari orasida tanqid mavzui bo„lgan Hasan Chalabiy va
Ahdiy uni tanqid qildilar.
Latifiy tazkirasi bu ijobiy xususiyatlari tufayli o„z davridan boshlab juda
ko„p nusxalarda ko„paytirildi. Faqat o„lkamizdagi rasmiy kutubxonalarda 71
qo„lyozma nusxasi bor. Xorijda ham ko„p nusxalari borligi ma‟lum bo„lmoqda.
Ayni asrning boshqa bir shoirlar tazkirasi esa Usmonli davlatidan tashqarida –
Bog„dodda Ahdiy tomonidan yozildi. “Gulshani shuaro” boshlanishida bir
muqaddima va ravza nomi berilgan uch bo„lim (yoki bob) dan iborat. Tazkirachi
keyinchalik yana asari ustida ishlashni davom ettirdi va asariga yangi bir ravza
hamda yangi shoirlar ilova etganidek, ifodada ham o„zgarishlarga erishdi.
“Gulshani shuaro”ning unga o„xshash shoirlar tazkiralaridan yorqin farqi shundaki,
avvalgi namunalar kabi boshlanishidan e‟tiboran Usmonli shoirlarini tilga
olmasdan faqat zamondoshlarini tazkirasiga kiritganidir. Ahdiy birinchi ravzada
Qonuniy Sulton Sulaymon, Shahzoda Salim va boshqa davlat arboblaridan she‟r
yozganlarni tilga oladi. Ikkinchi ravza olim shoirlarga, uchinchi ravza bayroqdorlar
bilan daftardorlar (moliya vaziri va nozir) dan she‟r yozganlarga ajratiladi.
Tazkiraning asosiy bo„limi hisoblangan to„rtinchi bo„limda esa alifbo tartibiga
ko„ra shoirlar o„rin oladilar. Shu tariqa tazkiradan jami 382 shoir joy olgan. Har xil
davrlarda yozilgan nusxalarning yozilish tarixlari ham turlicha bo„lishi tabiiydir.
Bulardan eng oxirgi yozilgani 1593 yilgacha bo„lgan ma‟lumotlarni o„z ichiga
oladi. Tazkira Usmonli davlatining sharq tomoni, ayniqsa, Bog„dod va uning
atrofida etishgan shoirlar haqida bergan muhim ma‟lumotlari jihatidan diqqatni
tortadi. Tazkiraning 15 tacha qo„lyozma nusxasi bor.
Ayni faktning o„zi hali Hazrat Navoiy va Sulton Boyazid II bilan diplomatik
yozishmalarga kirishmay turib, Navoiy asarlari Onado„liga kirib kelgan bo„lishi
yoki Navoiy she‟rlari bilan birga uning maktubini mana shu Basiriy keltirgan

23
bo„lishi ham mumkin. Chunki Navoiy ijodining Onado„liga kirib kelishi borasida
juda ko„p olimlar qiziqarli kuzatishlar olib borgan bo„lsalar-da, Navoiy asarlarini
kim ilk bor olib borgani va nima uchun u turkistonlik shor Basiriy vazifani ado
etgach, o„z yurtiga qaytmasdan Rumda qolib ketgani va “she‟rida turkiyzabon
nazmlari shevasi”ni davom ettirgani noma‟lum edi. Yuqorida Latifiy keltirgan
baytning o„ziyoq Basiriyning she‟riy isde‟dodidan darak beradi. Biroq Latifiy
Basiriy haqida mufassal ma‟lumot bermaydi.
Navoiy an‟anasini o„zicha boyitgan Latifiy shoirlar tafsilotida alifbo usulini
ma‟qul ko„rdiki, bu usul ham keyingi tazkiralarda an‟anaviylik tusini oldi. Bundan
tashqari Latifiy “Fasli avval”da yana ham o„ziga xosroq yo„lni tanlab, XIII asrdan
o„z zamoniga qadar boshqa o„lkalardan Onado„liga o„rnashib qolgan 13 shoir
haqida ma‟lumot beradi. Garchi Latifiy o„z tazkirasini Sulton Sulaymonga
bag„ishlagan bo„lsa ham u o„z hukmdori Muhibbiyga maxsus bo„lim ajratmaydi,
aksincha, sulton va shahzodalar bo„limining eng so„nggida bir necha sahifada
uning she‟rlari tahlili munosabati bilan hukmdorga murojaat qiladi.
18
Agar
tazkirada bir yoki bir necha bayt o„rniga to„liq holda g„azal va qit‟aning
keltirilishiga e‟tibor qaratsak, Latifiy tazkirasi antologiyaga yaqinlashganini ham
kuzatish mumkin.
Xullas, taniqli kishilarning hayoti va faoliyati haqida so„z yurituvchi adabiy
tur yoki janr bo„lgan tazkira Islom dunyosining eng muhim adabiy faoliyatlaridan
biridir. Tarix bugungi kunimizgacha yashaganlarning boshidan kechirgan
hodisalarini va qahramonliklarini hikoya qiladi. O„sha voqealarga aloqador
bo„lgan, ishtirok etgan kishilar hayoti haqidagi lavhalar, hikoyalar ba‟zan
voqeaning o„zi qadar muhimdir. Voqealar ro„yobga chiqishiga sabab o„sha
hodisani tashkil etuvchi insonlar bo„lgani tufayli ular haqidagi hikoyalarni aniqlash
ham biografiya mavzusidir.
Adabiyot gulzoridagi har bir “gul”ning tabiati haqida moziydan kelajakka
yo„llangan “maktub” – tazkiralar ma‟lumot beradi. Kitobxon esa ijodkorlar
to„g„risidagi to„liq ma‟lumotlarni olish uchun tazkiralarga yuzlanadi. Shu sababdan
18
Mustafo E. Tazkiradan biografiyaga. Monografiya. – Toshkent: Mumtoz so‘z, 2012. –B.278.

24
tazkiralar
adabiy
siymolar
va
ularning
asarlarini
tadqiq
etishda
adabiyotshunoslikning benazir janri sifatida xizmat qiladi.

25
Oshiq Chalabiy va uning “Mashoir ush-shuaro”sida Alisher Navoiyning faoliyati
bilan bog„liq yangiliklar
XVI asrning eng muhim shoirlar tazkirasidan biri Oshiq Chalabiyning
(1520-1571) “Mashoir ush-shuaro” (1568)sidir. Asar muqaddima bilan boshlanadi,
bu bo„lim Usmonli tazkiralarining eng uzun muqaddimasidir va kitobning o„ndan
birini qamraydi. Bo„limda muallif insonni ifoda etish vositasi bo„lgan nasr va
nazmdan keyin she‟r tarixidan so„z ochadi. Chalabiy muqaddimada asarini nechun
va qanday yozganini, Latifiy bilan musobaqalashishini va uning tizimiga rioya
etib, o„zlashtirganini aytadi. Usmonli o„lkasida shoir ko„pligi sababini muallif
o„lkaning suvlari, havosi tozaligiga va tabiati go„zalligiga bog„lab ko„rsatadi.
Ammo u tazkirasiga har bir she‟r muallifini emas, bu ishni kasb qilganlarni
kiritadi. Tazkiraga olinganlarning hayoti juda keng yoritilgani uchun ham bu asar
tazkiradan ko„ra ko„proq tavorixi shuaro (shoirlar tarixi)ga o„xshaydi. “Mashoir
ush-shuaro”dan 425 shoir o„rin olgan. Tazkirada Murod I davridan asar yozilgan
paytgacha yashagan shoirlarga joy berilgan. Shu sababli asar XVI asr shoirlari
uchun tengi yo„q bir manbadir. Juda uddaburon, faol, tashabbuskor, kirishimli
mijozga ega Oshiq Chalabiy bu xislatlari tufayli zamondosh shoirlarning
ko„pchiligi bilan shaxsan ko„rishgan, bunga imkon bo„lmaganda esa
maktublashgan yoki ularni taniganlardan ma‟lumot olgan. “Mashoir ush-
shuaro”ning eng ma‟lum, ravshan xususiyati shoirlarning tarjimayi hollariga, xos
hayotlariga, ichki dunyolariga, portretlariga doir keng ma‟lumot berishidir.
Ayniqsa, zamondosh shoirlarning muhiti, yashash tarzlari, do„stlari, qiziqadigan
sohalari, tabiatlari, fe‟l-atvorlari haqida atroflicha ma‟lumot bor. Keng Usmonli
mamlakatining turli shaharlarini vazifasiga ko„ra kezishi ham unga imkoniyat
eshiklarini ochgan. Uzun biografiyalarda rasmiy ma‟lumotlardan tashqari
shoirlarning shaxsiy hayoti, tabiati, turmush tarzi, odatlari, o„zaro munosabatlari
haqidagi ma‟lumotlarni to„playdi, bu orada davrning ijtimoiy hayotiga va adabiy
doiralariga oid keng izohlar beradi. Shuning uchun asar ijtimoiy bilimlarning juda
ko„p sohasiga doir boy ma‟lumotlarni o„z ichiga oladi. Bu xususiyatlari bilan

26
“Mashoir ush-shuaro” tazkirachilik tariximizning yagona namunasidir. Tazkiraning
tili Latifiydan ko„ra jiddiyroq, og„irroq, murakkabroq va saj‟lar bilan to„la bo„lgani
holda uslubi ravondir. Chalabiy shoirlarning portret tasvirlarini jonli chiqarishga
mohirdir. Asarning 29 qo„lyozma nusxasi bor.
19
Muqaddimada tazkiranavis
“Zaboni turkiyning dostonsaroyi,
Fasohat bulbuli, ya‟ni Navoiy”,
deya Navoiydan so„z ochadi. Va davomida “... Oxir umrinda Sulton Boyazidga
Navoiy o„ttiz uch g„azal yubormishki, birisi ushbu g„azaldur, matl‟asi
quyidagichadir:
Matl‟ai Navoiy
Ul pari paykarki hayron bo„lmish ins-u jon anga,
Jumla olam manga hayron-u men hayron anga.
Sulton Boyazid II bu g„azalni Ahmad Poshoga yuborib, unga nazira bitishni
buyurdi. Professor H.Boltaboyev bu haqda to„xtalib o„tgan: yuqoridagi faktga
asoslanib, dastlab shoir Nomiq Kamol, keyin Fuod Ko„prulu, Ogoh Sirri Lavand,
Kamol Eraslon kabi turk; Gibb, Broun, Kleynmixel, Gorbuzova kabi g„arb
olimlari; Naim Karimov, Z. Nagiyeva, Olmos Ulviy, R. Ro„zmonova kabi o„zbek
va ozar olimlari maqola va tadqiqotlarida bu fikrlar dunyo bo„ylab ilmiy “sayohat”
qilgan, bu samarali ta‟sir natijalari atroflicha o„rganilgan. Lekin Oshiq Chalabiy
tazkirada o„rni bilan Navoiy g„azalining “yaxshiligi”, unga nazira yozgan shoir
maqta‟si mahorat bobida Navoiydan ancha quyiroq ekanini ham qayd etgan.
20
19
Мустафо Э. Тазкирадан биографияга. Монография. –Тошкент: Мумтоз сўз, 2012. – Б.172.
20
Болтабоев Ҳ. Туркий тазкираларда Алишер Навоий сиймоси / Жаҳон адабиёти, 2013. №2. –Б.158.

27
Mana o„sha maqta‟
So„zda ushshoqi muhayyir ayladursun Ahmado,
Bo„yla go„yo o„lmag„a kuyin kerak bo„ston anga.
Oshiq Chalabiyning “Mashoir ush-shuaro” asari Navoiy ijodiga keng va
atroflicha munosabat bildirgani bilan ajralib turadi. Oshiq Chalabiyning
ifodalaridan, “Mashoir ush-shuaro”dan avval qalamga olingan Abdurahmon
Jomiyning “Bahoriston”, Navoiyning “Majolis un-nafois”, Sahiy Beyning “Hasht
Behisht” va Latifiyning “Tazkira-t-ush-shuaro”sidan foydalangani ma‟lum
bo„lmoqda. Biroq muallif qaysi tazkiradan qay miqdorda foydalanganini qayd
etmaydi. Tazkiraning muqaddimasida "Bahoriston" va “Majolis un-nafois” haqida
juda iliq fikrlarni bayon etadi. “Bu shuaroning malikul kalomi bazmi balog„aun
rindi do„stkomi oshomi, ya‟ni Mulla Jomiy she‟r vasfinda “Bahoriston”inda, ki
bahoriston-olam anga nisbat xoristondur (tikanzordir), Shuaroyi Fors haqqinda
mir-u zodagoni Xurosondan Amir Davlatshohi marhumning mustaqil kitobidur.
Tablgironi ma‟rifatun do„stkomi oshomi Mulla Jomiy “Bahoriston”ida bular
yodina maxsus etgani bir bobiki, ul ne‟mal ma‟ab va bu ne‟mal-bob va inda
valliyul-bob soir kitoblar qusur bular lubobdur. Ja‟m etdugi “Majolis-un-nafois”ki,
hajlai nozi kavoibi aro‟isdur”
21
.
Tazkirada “Ajam vasfinda” bir bayt keladi:
Ruyash chu musxafest u az u husni oyotiy,
Husni xatesh chu nuqta nadorad nihoyati.
(Tarjimasi: Yuzi Mushaf kabir ekani oyatining go„zalligidandir. Xatti
go„zalligining nuqta kabi nihoyasi yo„qdir) ushbu bayt keltirilib, asridan so„nggi
asrga kelguncha shuaroga hikmatomuz ta‟sir etganini ko„rsatib o„tadi”.)
22
21
Oshiq Chalabiy “Mashoir ush-shuaro”. Istanbul, 2011, - Б.421.
22
Oshiq Chalabiy “Mashoir ush-shuaro”. Istanbul, 2011. (3 jild), -Б.143.

28
Tazkiraning hajmi katta: 3 jilddan iborat. Biz Alisher Navoiy nomi
keltirilgan o„rinlargagina to„xtalamiz.
“Oyoti aning sha‟ninda bir oyotdur va Navoiy asrindan so„ngra o„z asriga
kelgungacha bo„lgan shuaroni hikmatomuzi guruhi udaboyi ittibo va ashrofi alibbo
ya‟ni hukamoning guzini Hakim Shoh Muhammadi Qazviniy “Majolis un-
nafois”ga tazyil etdugi risolayi behamtodur, “Majolisun-nafois” go„yo bir bayt va
ul risola (risolayi akobir) anga bir mustazodi zebodur. Chunki har birina nazar
o„lunub nasbi ayn o„lindi va har biri berayb-u rayn va beayb-u mayn bo„lindi.”
23
Tazkirada muallif o„z zamonasining 425 shoiri ijodiga keng to„xtalib o„tgan.
Shunday shoirlardan biri Subhiydir. Subhiyga berilgan ta‟rif bilan tanishamiz:
“Har vaqtki dili bahra g„amu-g„ussada g„arqobu girdob bo„lur. Kayfiyati asrori xizr
erishurdi va g„ubori summi samandi hamrung ko„rligina ko„r ko„zina kuhli jilo
kabi diydayi benishumo balki ayni orariynishumo girushur derdi. Ul bahona ila
nafoiysi atimaya moyil edi va aksari mehmonlari arbobi fazoilu afozil edi va o„zi
ham xayla oqil edi. Ammo shuaroda faqat najotiga qoyil edi. Faqir ibtido
muloqotimda Navoiyning bu matlaina nazira dedim deya iftixoru ibtixoj ila
o„qudug„i matla budir.
Matlayi Navoiy:
Lojavardi qoshing uzra zar varaq tobonmidur,
Zarfashon denglar yuzida anjumani raxshonmidur.
Nazirayi Subhiy:
Qoshing uzra zar varaq oyo mahitobonmidur,
Zarfashon denglar yuzingda anjumani raxshonmidur.
Bu matla‟ni dag„i iftixor ila o„qidi:
23
O‘sha asar, - Б.245.

29
So„zi siynam evar zaxmim dixon o„lmish durur,
Ul duhona qonlu paykonung zabon o„lmish durur.”
24
Rusuhiy degan shoir haqida gap boradi va uning ta‟rifida ham Hazrat Alisher
Navoiy nomi tilga olinadi:
Kim o„lub majmara gardoni Attor,
O„lubdur sham‟i majlisi Qosim Anvor.
Gulistoninda bulbuldir Xo„jandiy,
U bog„ning Sa‟di bo„ldi nahl-bandi.
Horiminda edar javlon Tusiy,
Kezar Firdavsi shon tovusi qudsiy.
Jahonni tutdi durri shohvori,
Magar Hofiz durur ganjinadori.
Niholi bog„ining sarvi ravoni,
Riyoziy o„lmish anung bog„boni.
Kamoli Isirahoniy xoki poyi,
Bo„lub bazl etdi dahra to„tiyoyi.
Chu davlatxohidur anung Sanoyi,
Edar Divoniy al(qo„l)ochib duoyi.
Topib bazminda anung aysh Boqiy,
Bo„lubdur majlisinda Jomiy soqiy.
Adosi shevasin shirintar aylar,
Navoiy paltajik mahbuba mengzar
25
.
Shoh Mahammad ul-Qazviniy at-Tabib haqida so„z yuritilganda Hazrat
Alisher Navoiydan so„ng yashagan ijodkorlar haqida ma‟lumot berganligi
yoritiladi: “Ajamiydur. Qazviniydur. Qazviniylar ki diyori Ajamning Rumning
24
Oshiq Chalabiy “Mashoir ush-shuaro”. Istanbul, 2011. (3 jild), -Б.1280.
25
O‘sha asar, - Б.1358.

30
Safarixsori manzilasinda bo„lib, xalqi nosik ila naqsh-u gul oyinudur. Shoh
Mahammad onlardan degul (emas), hamshaharlarining g„oyat zarifi va gulkor-u
ranginidur.
...Shoir ma‟rifatda badi‟ul-badil va umuman avorifda adimul-odil, tafsirdanu
hadisdan va necha fanni nafisdan muallafati o„ldug„indan g„ayri Navoiy
zamonindan so„ngra gelan (kelgan) shuaroni va Rumda va Ajamda bo„lgan
fusahoni tazkira aylab inshoyi ajib va uslubi g„aribla jam edub “Majolisun-
nafois”g„a tazyil ayladi, itfohi podshoh edub unvoni qabuli saodat-nishonla ul
kitobni noqisi takmil ayladi. Haqqa ki inshoyi nag„z va halvoyi lavzina kibi abyoti
shirinla (shirin baytlar bilan) purmag„zdur”.
26
Mazkur tazkirada olti tilni yaxshi bilgan Shukriy munosabatida “turkiy tilda
ravon Navoiy kabi, forsiyda hamon Binoiy kabi…”, degan oshirilgan maqtovlar
ham uchraydi. “Viloyati Qurdistondan edi... Sulton Sulaymoni marhum-la Belgrad
va Rados safarinda ham bo„lib, qasida dag„i berib qizilbosh safarina tahriz
aylamishdur, safo surmay oxiratg„a intiqol etmishdur. Arzi hol so„radiki, sulton
Salimg„a bermishdur, budur:
Tingla ey shohbozi sidraneshin,
Bu so„zimni ki charx etar taxsin.
Banda shukri ki hozir ma‟zulam,
Podshohi kamina bir qulam...
Turki sher derman ravon Navoiy kabi,
Forsiyda hamon Banoiy kabi.”
27
Bundan tashqari Shiriy ta‟rifini o„qir ekanmiz, uni “Alisher Navoiy kotibi”
darajasida ulug„laydi. “Sulton Boyazid – u Sulton Salim davrida vaziri a‟zam
bo„lgan. Harsak o„g„li Ahmad podshohning o„g„li Ali Begdir. Bu matla‟ hasbi holi
uldug„i jihatdan aksari zamonda o„qurdi.
26
Oshiq Chalabiy “Mashoir ush-shuaro”. Istanbul, 2011. (3 jild), -Б.1326.
27
O‘sha asar, - Б.1430-1431.

31
Matla‟:
Nafis jismumi do„ndurdi oh-u zor naya,
Go„rung bani naya do„ndardi ro„zg„or, naya.
She‟rda dag„i beshayi (peshayi) balog„atning narra-she‟ri, diyori korzori
fasohatning Ardasheri, dasti vazorati nazmu nashrning Mir Alisheri, madh-u qadh
ila shuaroning naziri bashiri edi.
28
Soniy ta‟rifida keltirilgam ma‟lumotlar Alisher Navoiyga bo„lgan faxr
tuyg„usini oshiradi. “Jon Mami demakla ma‟rufdur. Istanbullikdir. Qul o„g„lidir.
Amir Buxoriy mahallasinda bo„lurdi...
Haqir Burusa (Bursa)da bo„lurdim, ul asnoda Istanbulg„a keldim, ko„rdimki
qandi odam joni.
Bayt:
Mashanidam ki ofati joni,
Chun badiydam hazor chandoni
(Jonning ofati ekaningni eshitar edim,
Ko„rgach, ming bor ofati bo„lding.)
Va maxlasi Soniy va bu bayt sahifayi husnining unvoni:
Bayt:
Shanidam ki dar ofoq nay turo Soniy,
Chu didamat bahaqiqat hazor chandoniy.
(Ufqlarda sening sheriging yo„qligini eshitdim,
Seni ko„rgach, ming bora ustun ekansan.)
Beixtiyor Navoiyning ushbu baytini o„qurdimki,
Matla‟:
Takalluf har nechung suratda bo„lsa, (suratki bo„lg„ay) andin ortuqsan,
Seni jon derlar ammo betakalluf jondin ortuqsan.
28
Oshiq Chalabiy “Mashoir ush-shuaro”. Istanbul, 2011. (3 jild), -Б.1463-1465.

32
Zotiy ta‟rifida ham Navoiy to„g„risidagi ma‟lumotlarga duch kelamiz.
“Zotiyi marhum viloyati Qarosiydan qasabayi Balikesirdandir. Arbobi
hirafdan muzado„z emish.
...Navoiji Naqqosh Piri Chalabiy ki kishvari fanni Farsung Forisiydur va
Arab she‟rinda Abu Firos Farazdaq kabi Ajam she‟rining bu dag„i Abul-
favorisidur, nuki xomasiyla ilmi inshoning ma‟raka-orosi va gulshani nazmi
Navoiyning xuv bulbuli xushnavosidur.”
29
Basiriyning ijodiy faoliyatida ham Alisher Navoiy muhim o„rin tutadi.
“Matoi nazmning voqifu xabiyri va fanni she‟rning noqid(z) va basiyridur.
Bayt:
Koinotning nek-u bad varziydasi.
Ro„zg„orning gurchi borondiydasi.
Bayt:
Har besha gumon mabar ki xolist,
Shoyad ki palang xufta boshab.
(Har o„rmoni bo„sh deb o„ylama, balki qoplon yotgandir (uxlagandir)).
Tazkiradan yana quyidagi qismlarni oldikki, unda Alisher Navoiy ijodiga
yuksak baho berilgan. “Mazmuni xasbi holi edi. Shuaro ichida bir bek bo„lib,
vujudi koshonayi zaraftung naqshi bemisoli edi. Navoiyi marhumning “Majolis un-
nafois” inda mazkur o„lan (bo„lgan) shuarodan va poytaxti mulki Xuroson bo„lgan
Hirotda Mirzo Sulton Husayn-u Navoyi-yu Jomiy-yu Banoyi (Binoyi) va ul asning
akobiri xizmatatina erishmish Zufarodan erdi. Rumga Sulton Boyazidi marhumg„a
Navoiy va Jomiyning kitob-u g„azallari va siporishnomalariyla kelmishdur...”
30
Nazm:
Hamdulilloh ki erdi fasli bahor,
Bo„ldi xush e‟tidol laylu nahor.
29
Oshiq Chalabiy “Mashoir ush-shuaro”. Istanbul, 2011. (3 jild), -Б.1573, 1576.
30
O‘sha asar, - Б.1483-1484

33
Davri adl-u himoyatingda bu dam,
Amn-u osoyish uzradur olam...
Majlisi ishqa kelsa mastona,
Suna Jomiyg„a Shavqiy paymona.
Yetsa bir nazm ila taronayi xos,
Yeda(r) xoki Navoiyni raqqos.
31
Valahu
Zulfi yori vasf etib
Qildi muattar olami, (olamni)
Ko„rsa ayturdi Navoiy
Kotibi attor emish.
32
Niyoziy haqida shunday o„qiymiz:
“Marhum Hofizi Ajam o„g„li Muhammad Shoh Chalabiydur... aksar Navoiy
ash‟orin tatabbu etardi. Bu matla‟i matbu‟i aningdur:
Matla:
Ishqing havosin aylagali murg„i jon havas,
Jismum mushabbak o„ldi do„qindi anga qafas.”
33
Yoki quyidagi parchaga e‟tibor bersak, shoirning she‟rlari Navoiy
she‟rlariga o„xshatilyapti:
“SifoliyYahyo Posho o„g„li Muhammad Posho o„g„li Arslon Poshodur-
Beklikdin va gadolikdin bahramanddur...
... Bazmi korzarda mayi gulrang kibi xuni dushmandan do„stkomiylar
tanavvul etardi. Afranju Pech sardorlarining boshlarin sifolda bitmish Farang
olmosi kibi korab olmosi ila kesib mazalanub tanaqqul etardi. Bu jumla ila she‟rda
dag„i Mir Alisher edi va sifoli davotinda tikdugi shohnomayi xushkdan ma‟no
31
Oshiq Chalabiy “Mashoir ush-shuaro”. Istanbul, 2011. (3 jild), -Б.1420-421 .
32
O‘sha asar, - Б.698.
33
O‘sha asar, - Б.926-927.

34
gullari va xayol qaronfillari (boychechaklari)ndan g„unchalar dambasta va
sunbullar dilgir edi.”
34
“Sulton Muhammadga vaziri a‟zam bo„lgan Mahmud Poshodurki,
marhumning vazoratda qadru rif‟ati va podshohg„a qurbi manzilati mutavotirdur...
... Agarchi marhumning ash‟ori nafis va adosi salisdur, ammo inshosi she‟rdin a‟lo
va kinoyat-u isti‟orot va latoif-u nuqoti mabodiy-yu maboniysi (ma‟oniysi) puxta
va ustodondir. Xususan Navoiy ila muqotabati bebahonadur.”
35
Tazkirada shu bilan birga Navoiyning Adniy taxallusli Valiy Mahmud Posho
(vafoti 1474) bilan maktub yozishgani to„g„risida fikr bildirilgan. Bundan
ko„rinadiki, Navoiyning Rum eli bilan bog„lanishi birgina yuqoridagi 33 g„azal
bilan cheklanmaydi. Agar Valiy Mahmud Poshoning 1474-yilda vafot etgani
e‟tiborga olinsa, 1481-yilda taxtga chiqqan Boyazid II ga Navoiyning 33 g„azali
yetib bormay turib, bundan taxminan o„n yillar chamasi avval, ya‟ni ulug„ shoir
22-25 yoshlarida rumlik shoirlar bilan maktublar yozishgan. Demak, Navoiy 25
yoshlarida Rum eli e‟tiborini tortadi.
Oshiq Chalabiy Navoiy g„azallarini Rumga Basiriy keltirganiga urg„u
beradi: “Navoiyi marhumning “Majolis un-nafois” inda mazkur bo„lgan shuarodan
va poytaxti mulki Xuroson bo„lgan Hirotda Mirzo Sulton Husayn-u Navoiy-u
Jomiy-u Binoiy va ul kasning akobiri xizmatiga erishgan zufarolardan edi. Rumga
Sulton Boyazidi marhumga Navoiy va Jomiyning kitob-u g„azallari va
siporishlariy-la kelmishdir” (420-421-betlar). Hirotga yuqoridagi ulug„lar
xizmatida bo„lgan hirotlik shoir Basiriyning kelishi aniqlashdi, biroq u nimagadir
vazifani ado etgach, qaytib ketmasdan bir umrga Rum elida qolib ketadi. U Hazrat
Alisher Navoiy asarlarining targ„iboti bilan mashg„ul bo„lib, ijodining boshqa
o„lkalarga yoyilishiga sabab bo„ladi. Xullas, Navoiy va Jomiy asarlarini Rum eli va
uning sultoni Boyazid II ga Basiriy taxallusli shoir yetkazgan va umrining oxiriga
qadar Onado„lida yashab qolib, Navoiy asarlari targ„iboti bilan mashg„ul bo„lgan.
Navoiyning maktubotlari orasida Basiriy taxallusli shoirga muammo bitgani
34
Oshiq Chalabiy “Mashoir ush-shuaro”. Istanbul, 2011. (3 jild), -Б.993-994.
35
O‘sha asar, - Б.999.

35
manbalarda qayd etilgan. Mutribiyning xabar berishiga qaraganda, uning ona
tomondan bobosi Basiriy taxallusli shoir bo„lgan. Bu ikki Basiriy bir kishi bo„lib
chiqishi mumkin, biroq buni tasdiqlovchi hujjat qo„limizda yo„q.
Alisher Navoiyning Onado„liga yuborilgan devoni “Navodir un-nihoya”
bo„lib, unda 33 g„azalni Sulton Boyazid ma‟qul ko„rib, zamonasining shoiri a‟losi
Ahmad Poshoga nazira yozishni buyurgan. Ahmad Posho va o„nlab shoirlar
Navoiy ijodining ta‟sirida bo„lganlar.
Navoiy davlat idoralarida faoliyatda bo„lgan vaqti Sulton Boyazid II ga bir
necha maktublar yozgan (Turk tazkiralariga ko„ra, ular 10 dan ortiq). Biroq bu
maktublarning matni hali aniqlanmagan, ularni topib, ilmiy muomalaga kiritish
navoiyshunoslik zimmasidagi vazifalardan biri.
Xullas, “Mashoir ush-shuaro” tazkirasi XVI asrda yaratilgan va unda
muallif Oshiq Chalabiy Navoiy ijodiga keng va atroflicha munosabat bildirgan.
Ya‟ni tazkirada Subhiy, Shoh Mahammad ul-Qazviniy at-Tabib, Zotiy, Soniy,
Marhum Hofizi Ajam o„g„li Muhammad Shoh Chalabiydur, Shukriy, Shiriy
Sifoliy,Yahyo Posho o„g„li Muhammad Posho o„g„li Arslon Posho haqida so„z
yuritilganda Alisher Navoiy nomi tilga olinadi, muqoyasa qilinadi.
Alisher
Navoiy she‟rlari yuksaklikning eng cho„qqisida. Oshiq
Chalabiyning “Mashoir ush-shuaro” tazkirasida zikr etilgan shoirlarga shu
cho„qqiga nisbatan baho berildi.
,

36
II bob. XVII-XX asrlarda yaratilgan tazkiralarda Alisher Navoiy ijodiga
munosabat masalasi
2.1. Sodiq Kitobdor Afshar va uning “Majma‟ ul-xavos” tazkirasida Alisher
Navoiyga izdoshlik
Tazkiralar Alisher Navoiyning ma‟naviyat xazinasini boyituvchi
manbalardan biri. XVI asrdan boshlab ko‟plab tazkirachilar Navoiy nafasini his
etgan holda tazkiralar yaratdilar. Shular jumlasiga Sodiqbek Sodiqiyning “Tazkirai
majma‟ ul-xavos”, Som Mirzoning “Tuhfai Somiy”, Lutfalibekning “Otashkadayi
Ozar” asarlarini kiritamiz.
“Tazkirai majma‟ ul-xavos” tazkirasining muallifi: Sodiq, Sodiqiy, Avshar
(elat nomi), Kitobdor (kasbiga ko„ra) – nisbalari. Demak, muallifning ismi –
Sodiqbek, taxallusi – Sodiqiy, mansab bo„yicha laqabi – Kitobdor. U Shoh Abbos
davrida kitobdorlik mansabiga ko„tariladi. Bu davrda kitobdor mansabidagi kishi
san‟at xodimlariga rahbar, ustoz deb hisoblanardi. Shom (Suriya)dan Tabriz
shahriga kelib o„rnashgan. Mavlono Ali Naqqosh, Behzodning shogirdi Muzaffar
Ali bilan birga ishlab, zamonasining mashhur rassomlaridan biri bo„lgan.
Qalandarlar safida Qazvin, Isfahon, Yazd, Gilon, Lohijon, Astrobod, Hamadon,
Bog„dod, Nasaf va Karbalo shaharlariga sayohat qilgan. Shoh Ismoil II, Shoh
Abbos I davrida devon kutubxonasining mudiri bo„lgan. Sodiqiy o„zbek,
ozarbayjon va turk tillarida bitgan asarlari asosida kulliyot to„plangan.
“Majma‟ ul-xavos” (“Xoslar majmuasi”) – Muhammad Ali Sodiqbek
Sodiqiy Avshar (1532-1613) asari 1602-yilda yaratilgan. Muallif asli ozarbayjonlik
bo‟lsa-da, asari o„zbekcha yozilgan. Bunda Navoiyning tazkirachilik an‟analari
yaqqol ifodalangan. “Xavos” so‟zi “xos”ning ko‟plik shakli bo‟lib, “kiborlar
yig‟ini, to‟planishi” demakdir. Bu “nafislar majlis”iga ma‟no jihatdan yaqin.
36
Tazkirada Shoh Ismoil davrining avvallaridan tortib Shoh Abbos zamonigacha
o„tgan 333 ta shoirning ijodi haqida ma‟lumot beriladi. Sodiqiyning Navoiyga
36
Шайхзода М. Тазкирачилик тарихидан. Асарлар. 4-том. – Т.: 1972. –Б.312.

37
bo‟lgan chin muhabbati va ixlosmandligi tufayli tazkira o‟zbek tilida yozilgan va
Navoiyga taqlidan 8 bobdan iborat qilib tuzilgan:
Avvalgi majma‟. Zamon podshohlari haqqinda.
2-majma‟. Shahzoda shoirlar.
3-majma‟. Saltanat ustuni bo„lgan turk haqqinda.
4-majma‟. Saltanat ustuni bo„lgan eronlilar haqqinda.
5-majma‟. Saltanat ustunlari bo„lgan turk va eroniylarning buyuk avlodlari
haqqinda.
6-majma‟. Payg„ambarlar naslidan chiqqan shoirlar zikri.
7-majma‟: Atrok xushtab‟lari zikridakim, quvvati iste‟dod bila turkiy va forsiy va
arabiy kalomiga qodir bo„lib, Arab va Ajamda latofati tab‟ va nazokati zehn birla
shuhrat qabulin topibdurlar.
8-majma‟. Ajamning muosir fasohat va balog„at sohiblari haqqinda.
XOTIMA
Minal-qasida
Min abbosnoma
Tarix xatna jahonboni so„fiy mirzo
Muallif o„zigacha tazkira yozgan 4 ijodkor Jomiy, Navoiy, Davlatshoh
Samarqandiy va Som Mirzo asarlarining zayli (ilovasi, davomi) sifatida tilga
olinadi. Asarning nisbatan qadimgi qo„lyozmasi 1607/08 yillarga oiddir. Muallif
tazkiraning tegishli qismini shoirning nomi bilan boshlab, so„ngra oilasi va
tug„ilgan joyi, kasbi haqida so„z yuritadi. Shoirlik darajasi va asarlaridan
namunalar beradi, ayrim shoirlar haqida latifanamo naqllar keltiradi. Shoirlar
ijodidan 59, 74, hatto 99 bayt keltirgan o„rinlar ham bor. Shoirlar geografiyasi
O„rta Osiyo, Xuroson, Onado„li, Iroq, Ozarbayjon o„lkalarini o„z ichiga oladi.
Tazkira, asosan, turkigo„y shoirlarni qalamga olishi bilan xarakterlidir. Xotimada
muallif o„z ijodidan namunalar keltirgan.

38
Muhammad Ali Sodiqbek Sodiqiy Avsharning quyidagi asarlari bor:
“Zubdatu-l-kalom” (“So„zlar qaymog„i”) – podshohi islomning madhida yozilgan
maqtovlar, na‟tlar, manqabalarga oid qasidalar to„plami.
“Fotihnomai Abbos Nomdor” masnaviysi – mutoqorib bahrida yozilgan doston.
“Majma‟ ul-xavos” (“Xoslar majmuasi”) tazkirasi,
“Sharhi hol” – Nizomiyning “Maxzan ul-asror”i va Sa‟diyning “Bo„ston”i tarzida
yozilgan hikoyalar to„plami.
“Sa‟d va Said” – Nizomiyning “Xusrav va Shirin” dostoni vaznida yozilgan
masnaviy.
“Devon g„azaliyoti forsiy va turkiy”,
“Manzumai qonun us-suvari naqqoshiy” (“Rassomlik qonunlari manzumasi”),
“Munshaot va Mukotibat” to„plami – ozarbayjon va forscha yozilgan xatlar
majmuasi.
“Tazkirat ush-shuaro” (Ruboiy va muammo yozgan shoirlar) tazkirasi,
“Hazziyot” risolasi har qanday hissiy halovat haqida.
“Majma‟ ul-xavos” (“Xoslar majmuasi”) tazkirasi quyidagi ruboiylar bilan
boshlanadi:
“Yo Rab, sadafi tab‟imni gavharzo qil,
Xurshidi kalomimni jahonaro qil.
Ko„nglimni durri shukring ila daryo qil,
Ya‟ni tilimni hamding ila go„yo qil.
Ey, qatrai vaz‟i rahmating bahrnavol,
Vey qulzumi lutfing jahon qatra misol.
Aytdung vasfi tab‟imi chun durji xayol,
Qil gavhar naqlin ani molomol.
Ey tang qoshida arsayi charxi vase‟,

39
Vey past rahing-la poyai uqul rafe‟.
Yo Rab, na qilobizga bu af‟oli shane‟,
Gar qilmasen oli va avlodi shafe‟.
37
Asar muqaddimasida Navoiy nomi yilga olingan. “Hamdu siposi beqiyos
sendek ma‟budi vojib ul-vujudg„akim, so„z tazkirasiga til qalamin joriy edup va
tazkira so„zig„a qalam itilin qori qilib odamning yaxshi oti debochasin naqshi
qudrating “Laqad xalaqal insana fi ahsanul taqvim” lavhasi uzra muzannab edup
insoni komilning to„qri zoti fehrestin “Sadaq al-lohil azim va sadaqa rasulu-l-
karim” vas‟i jadvali birla muzayyib etdi, nechukkim, insonni hayvondin ta‟rifoti
rabboniylig„ing “Va lakad karramno bani odama...” navozishi bila imtiyoz berdi.
Oqili johildin tahkumoti subhoniylig„ing “Xalaqal insona min tafovut” kushoyishi
birla mustasno qildi. So„z payg„ambari, balki payg„ambar so„zi noseh adiyoni
ulum bo„lmog„ig„a yigirma to„qquz harfing taqdim va ta‟xir, madxul va maxruj
bo„lmog„i bila buncha katab va rasoil nashuraki, ibtidoi fitratin xilqatidek fozillar
va olimlar tilidan aytulup va oytilojoqtur. Bir safg„a yo„qkim, muvofiq tushmaptur
va tushmas. Karomat qildug„ing mo„„jiza kofiydur va buncha tasnif va
davovinkim, og„ozi intizomdin anjom ixtitomg„acha shuaroi asr va nizomi dahr
qalamidin tilib va tilanajoqdur. Bir g„azal, balki bir bayt mutobiq bo„lmabdur va
bo„lmas shift etdukung katomat shofidur. Agarchi rost bozor so„z kolosining
nafislig„i cho„pdur valanzam mato‟ining xaridori cho„qdur. Hazrat Sayyid valadi
Odam Muhammad salallohi alayhi ola so„z marotibi bayonida aytupdurlarkim,
“Inna mina-sh-she‟r lilhikmata va inna manal bayon lilsehr”. Bu taqdir ila arbobi
nazm va ashobi she‟r so„z borgohida sadrnishin va takallum xonaqohida
xilqatguzin erurlar. Lihaza xo„b, a‟lomliq farsi nuktapardozlari va marg„ub
kalomliq turk suxansozlari bu jamoat parishonlig„i jam‟iati ichun va bu toifa
jam‟iyati parishonlig„i ichun shoyista majlislar va boista mahfillar orosta va pirosta
qilupdurlar.
Avvalo,
shayxulislomi
nuran
Abdurahmon
Jomiyning
“Bahoriston”ining bir ravzasidur. Va yana Amiri kabir Alisherning “Majolis un-
37
Muhammad Ali Sodiqbek Sodiqiy Afshar (Kitobdor) Majma’ ul-xavos. Baku, 2010, -B.4-5.

40
nafosi”idur. Va yana “Tazkirai Davlatshoh”dur. Va yana shahzodai olam va
olamiyonning “Tuhfai Somiy”sidur. Bu silsilai sarhalfa intizomi bir-biridin
uzulmasun deyu va bu tazkiralar sarrishtasi buzulmasun deyu:
Mashaqqat mulkining bexson damoni,
Malomat daftarining nuktadoni.
Muhabbat go„shasining xok rubi,
Muvaddat majlisining poy ko„bi.
Haqorat dashtining za‟if giyohi,
Irodat dargahining xok rohi.
Vafo sarrishtasining poybandi,
Davosiz dardi ishqning dardmandi.
Malolat uqbosining go„shagiri,
Gadolig„ ostonining faqiri.
Tajarrud keshvarining komroni,
Tafarrud majlisining qissaxoni.
Balo hangomasining peshdasti,
Fano xumxonasining mayparasti.
Aqali ibod, jumhuri muqayyiri bebizoat, xoksori Sodiqiy Kitobdor bu
zamonning
xushtab‟
shirinkalomlari
va
bu
davronning
sehrsoz
mo„jaznizomlarikim, bovujudi adam rioyat va kasrati maziq va ma‟oshi shuaroi
sobiq tatabbu‟ida xo„b aytup, yamon bormopdurlar va nizomi rost borub domgoh
andishasida guzar qilolmaskim, kamandi tasavvurig„a band bo„lg„ay va tuhmatin
nukot arsa tafakkurig„a qadam qo„ymaskim, sarpanjai qudrat darrokasig„a asir
bo„lmag„ay va agar muborak xotirig„a gohi xutur qalsakim, nazm sori ham
mutavajjih bo„lmoq kerak.
Bu yonglig„ she‟r ayturkim,
nazm:

41
Zig„amat chiniki xoram zikason kanor doram,
Manu bekasu xori bekasi che kor doram.
Magzor digar badilam zisari garoni,
Ki basiyna kuhi hasrat man burdi bor doram.
Maksho zabon bapursishi, begzor to bemiram,
Ki javri behadi tu gilai beshumor doram.
38
Sodiqiy “Susaniybek” fiqrasida shunday yozadi: ”…turkmandur. Avoilda
shohi jannatmakonning muazzam qo‟rchisi edi… Ta‟bi Alisher Navoiy she‟riga
ko‟p sarrostdur.” Susaniybekning bayti:
Shohlar tutmas gado ilkin fano bozorida,
Kelki, ul bozorakim, tuyg‟ay gadolar shoh elin.
Susaniybek o‟zi turkman bo‟lgani holda Navoiyga muxlis bo‟lib, o‟zbek
tilida she‟rlar yozishi diqqatga sazovor.
Sodiqiy o„z kitobining oxirida Ayyub nomli bir kishi haqida ma‟lumot
beradi. Ayyub Abulbaraka degan bir kishining o„g„li bo„lganligini va ul kishini
Alisher Navoiy “Majolis un-nafois”da yomon sifatlar bilan tavsif etganini eslatib
o„tadi.
“Ayyub – xurosonlig„dur. Abulbaraka o„g„lidurkim, Amiri kabir Alisher
“Majolis un-nafois”da ta‟rif qilubdurkim, ulcha badzot va bemulohaza erdikim,
Xuroson ahli ilkidin firor qilub ovora bo„ldilar. Bu baytni aning ichun
aytubdurlarkim:
Dev shaytonsifat Abulbaraka,
Bod joyat bahaftmin daraka.
38
Muhammad Ali Sodiqbek Sodiqiy Afshar (Kitobdor) Majma’ ul-xavos. Baku, 2010, -B.76.

42
Va illo o„g„li aning xilofig„a majlisovor va mazhak kishi erdi. Ustodimiz
Mir San‟o alayhirrahma bila ko„b musohib ermishlar. Bu abyot ul azizningdurkim:
Hadisi mazhab az bo mashrab chi mayparase,
Zi harfi mashrab az mazhab chi mayparase.
Az g„amzai nekash tig„ chi tarse zi qiyomat,
Moro burhon az xud va xudro az malomat.
So„z pinhon maro dog„i dili man donad,
Holat so„xta taro so„xta xar man donad.
Az davlat xayoli tu dusham visol bud,
Onku maro rasonad bavaslat xayol bud”.
39
Xullas, Muhammad Ali Sodiqbek Sodiqiy Avsharning “Majma‟ ul-xavos”
tazkirasida Navoiyning tazkirachilik an‟analari yaqqol ifodalangan. “Xavos” so‟zi
“xos”ning ko‟plik shakli bo‟lib, “kiborlar yig‟ini, to‟planishi” demakdir. Bu
“nafislar majlis”iga ma‟no jihatdan yaqin. Sodiqiyning Alisher Navoiyga bo„lgan
chin muhabbati va ixlosmandligi tufayli tazkira o„zbek tilida yozilgan. Sodiqiy o„z
kitobini Navoiyga taqlidan 8 majma‟(bob)dan iborat qilib tuzgan.

Download 0.53 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:

1 2 3 4