Türkmen d I l I n I ň DÜŞÜndirişLI

KEMALSYZLYK 
[kema:lsyzlyk], 
at. 
Ugursyzlyk, dereksizlik, ugur-utgasyzlyk. 
KEMAN [kema:n], at. 1. Ýaý. Kirpikleri okdur, 
gaşy kemandyr (Magtymguly). 2. gepl.d.  Oglanlaryň 
toýnuga rezin dakyp, göjek, daş atýan ýaýy. Agaly 
kemany jübüsine salman, güne çalaja solup başlan 
maýkasynyň 
ýakasyndan 
içine 
taşlady 
(A. 
Gurbanow). 
KEMANÇA [kema:nça], at, ser. Kemençe. Heý 
golaý-goltumda kemançany gyjaga süýkäp
bilýän ýokmy? (

Edebiýat we sungat

). 
KEMANÇY [kema:nçy], at. Keman atmaga 
türgen adam; ýaý atyjy, ýaýçy. 
KEMANLAMA, iş ady. Kemanlamak ýagdaýy. 
KEMANLAMAK [kema:nlamak], işl., gepl.d. 
Keman bilen atmak, ýaýlamak. Sen ony kimiň 
kemanlandygyny bilmediňmi? (A. Gurbanow). 
KEMANLAÝYŞ 
[kema:nlaýyş], 
iş 
ady. 
Kemanlamak ýagdaýy. 
KEMBAHA [kemmaha], syp. Ýeterlik baha 
berilmeýän, ähmiýeti az hasaplanýan.
KEMÇILIK, at. Işde we ş.m. bolýan ýetmezçilik.  
KEMÇILIKLI, 
syp. 
Ýetmezçiligi 
bar, 
kemçiliksiz däl. 
KEMÇILIKSIZ, syp. Kemçiligi ýok, kemçilikli 
däl,birkemsiz. Bir aýypsyz gözel bolmaýşy ýaly, bir 
kemçiliksiz iş hem bolmaýar. 
KEMÇILIKLILIK, syp. Kemçiligi barlyk, 
kemçiliksiz dällik. 
KEMÇILIKSIZLIK, at. Kemçiligi ýokluk, 
kemçilikli dällik.  
KEMÇIN, at. Wepasyz, päklik tarapdan özüni 
nädogry alyp barýan aýal, egrilik edýän aýal, 
ahlaksyz aýal, bihaýa. 
KEMÇINLIK, at. Wepasyz, zenan päkligini 
ýitiren ýagdaýynda bolmaklyk, biwepalyk. Kemçinlik 
eýleýip, ýygan puluny, Düzedip özüne daka başlady 
(Magtymguly). 
KEMDEST [kemdes], hal, k.d. Goly ýuka, 
ýoksul, garyp. Kyn boldy güzeran, düşdük bir hala, 
Kemdest bolduk niçe başyň içinde (Zelili). 
KEMDESTLIK [kemdeslik], at. Goly ýukalyk, 
ýoksullyk, garyplyk. Kimse galdy kemdestligiň 
dagyna, Düşmedik dünýäniň gara-agyna (Zynhary). 
KEMELDIJI, at, mat. Bir sanyň ujundan bölüp 
aýyrýan san, kemeldýän san. 
KEMELIBERMEK 
[kemelivermek], 
işl. 
Kemelip ugramak, kemelip başlamak. 
KEMELIJI, at, mat. Ujundan bölünip aýrylýan 
san, kemelýän san. 
KEMELIŞ, iş ady. Kemelmek ýagdaýy. 
KEMELIŞMEK, işl. Kem-kemden kemelmek, 
dura-bara azalmak. Soňra gabagyny haýal galdyryp, 
şöhlesi kemelişen eserdeň gözlerini Begenje dikdi, 
gülümsiräp söze başlady  (G. Kulyýew). 
KEMELME, iş ady. Kemelmek ýagdaýy. 
KEMELMEK, işl. 1. Dura-bara azalmak, 
möçberi, mukdary azalmak. 2. Günden we ş.m. 
düşýän ýagtylyk peselmek. Oduň howry gitdigiçe 
kemelýärdi. 
KEMELMEKLIK, iş ady. Kemelmek ýagdaýy. 
KEMELMEZLIK, iş ady. Öňki derejesinden 
kem bolmazlyk, dura-bara azalmazlyk, mukdary 
azalmazlyk, möçberi egsilmezlik. 
KEMELTDIRMEK, işl. Möçberini, mukdaryny 
azaltdyrmak. 
KEMELTMEK, 
işl. 
1. 
Bir 
zadyň 
mukdaryny,möçberiniazaltmak. 2. Öňki derejesinden 
peseltmek, gowşatmak. Gün gijigip, ýandyryjy 
güýjüni kemeldenden soň, adamlar öýüň daş işigine 
üýşýärdiler (A. Gowşudow). 
KEMEN, at, ser. Kement. Boýnumga baglap sen 
kemen, Ykbalym keç, bagtym ýaman (Mollanepes). 
KEMENÇE, at. 1. Gyjak çalmak üçin atyň 
guýruk gyly berkidilen sähelçe egriräk, inçejik, uzyn 
çybyk, taýajyk. 2. Süýkelip çalynýan saz guraly. 
KEMENT, at. 1. Uly syrtmakly ýogyn ýüp. 
Döwletim boýnuma gyl kement atmyş (Magtymguly). 
2. göç. m. Saç (söýgülisiniň saçy hakda). Dal gerdene 
kement bolsun (

Gül – Senuber

).
KEMENTBAZ, [kementba:z], at. Kement bilen 
tutmaga türgenleşen adam, kement oklaýjy adam. 
Kementbazlar, 
kementbazlyk 
bilen 
boluň! 
(

Görogly

). 
KEMENTBAZLYK, 
[kementba:zlyk], 
at. 
Kementbazyň işi, wezipesi. 
KEMER, at. 1. Gaýyş guşak, biliňe daňmak üçin 
gaýyş bag. Kemeriňi guşanyşyňa bir seret, 
başgalaryňka-da bir seret (A. Durdyýew). 2. Dagyň 
gaýasyndaky 
aýlaw-aýlaw 
basgançak 
şekilli 
gurşawlar, zolak-zolak gat. Sowukdan hem başga 
zatdan goranmak üçin, amatly ýer hasaplap, bir 
beýik gaýanyň kemerleriniň birinde düşüpdirler (A. 
Gowşudow). 3.gepl.d. Goranmak maksady bilen 
salnan galanyň diwarynyň iç ýüzündäki ýöremek 
üçin edilen basgançak. 
KEMIBERMEK [kemivermek], işl. Kemip 
ugramak, kemip başlamak. 
KEMINE [kemi:ne], syp.1. Garyp, pukara; ejiz. 
–Bu kemine hyzmatkäriňize ne emriňiz bar? – diýdi 
(

Zöhre – Tahyr

). Peseldip, özüňi tutgul kemine, 

---

22 
Musulmanlyk şerti – saklama kine (Zelili). 2. 
Oglana dakylýan at. 

Kemine göwün bir zat üçin durmuşdan nadyl, 
närazy. Men bir biçäre men, göwnüm kemine (Halk 
aýdymyndan). 
KEMIS, syp. 1. Dogmaly wagtyndan öň dünýä 
inen (çaga hakynda). Kemis dogan çaga. 2. gepl.d. 
Näsag, nähoş. Ol bir kemis tapynandyr, bolmasa işe 
gelerdi. 
KEMISLIK,at. Näsaglyk, nähoşluk. Men ertir 
ugramda-da, kemisligimiň baryny duýupdym (B. 
Kerbabaýew).
KEMIŞ,iş ady. Kemmek ýagdaýy. 
KEMIŞ-KEMIŞ: kemiş-kemiş etmek ser. 
Kemşermek. Şu mahal onuň dodaklary kemiş-
kemiş edýärdi (N. Saryhanow).
KEMJE-KERDEM: kemje-kerdem däl 

pylan 
zat bolaýsa gowy, oňat bolardy

diýen manyda 
ulanylýan söz düzümi. Be, şu wagt çaý bolaýsa-ha 
kemje-kerdem däl (H. Meläýew). 
KEM-KEM, hal. Dura-bara, barha, ýuwaş-
ýuwaş, 
gitdigiçe, 
kem-kemden, 
assa-ýuwaş. 
Boýnuma alan işimiň kem-kem ugruna çykdym (A. 
Kekilow). 
KEM-KEMDEN, hal. Dura-bara, ýuwaş-
ýuwaşdan, barha, gitdigiçe, wagt geçdigiçe.  
KEM-KÄS [kem-kä:s], hal. 1. Sähelçe, 
birneme, biraz, azda-kände, belli bir derejede. 
Maşgalam kän bolmany üçin, kem-käs tygşytlan 
pulum ýok däl (B. Kerbabaýew). 2. Az-owlak, käbir, 
ýek-tük, 
ýek-ýarym 
(kemçilik, 
ýetmezçilik 
hakynda). Pürli aga, kem-käs ýerini törpüleseň, saz 
ganat açarmyka diýýän (

Edebiýat we sungat

). 
KEM-KÄSLEÝIN, 
[kem-kä:sleýin], 
hal. 
Bölekleýin, başbitin däl-de, bölek-büçek, ýarpy-
ýalta. 
KEM-KÖST, 
[kem-kö:s(s)]. 
Bir 
zadyň 
ýetmezçiligi, kemi, kösti. Öz işinde zähmet çekip, 
kem-kössüni goýman, ussatlygyňy görkezmek gerek 
(A. Gowşudow).
KEMLIK, at. Gerekli derejeden, mukdar-
möçberden azlyk, ýetmezlik; haýsydyr bir babatdan 
peslik, asgynlyk. Hemişeki ýaly nepis nagyşlar 
çekmäge görejiniň nury kemlik edýärdi (G. 
Kulyýew). 

Kemlik bilmek bir zady öz mertebäňden pes 
bilmek, kiçilik bilmek. Kemlik dereje dil b. 
sypatlaryň soňuna -ymtyk, -imtik, -umtyk, -ümtik, -
mtyk, -mtik; -mtyl, -imtil, -gylt, -rak, -räk we ş.m. 
goşulmalaryň goşulmagy bilen ýasalýan we many 
taýyndan goşulýan sözüne kemlik ýokundysyny
berýän sypat derejesi. Meselem: Ak – agymtyl, gök – 
gögümtil, sary – sarymtyl, turşy – turşumtyk, süýji – 
süýjümtik, göni – gönüräk, gyzykly – gyzyklyrak, 
gorkak – gorkagrak, gyzyl –gyzgylt. 
 KEMME, iş ady. Kemmek ýagdaýy.
KEMMEK, işl. Umumy bir zadyň göwrümini, 
agramyny, möçberini, bahasyny, derejesini we ş.m. 
azaltmak, kem etmek, egsik etmek, aşaklatmak.
KEMMEKLIK, iş ady. Kemmek ýagdaýy. 
KEMMEZLIK, iş ady. Öňki derejesinden 
kemeltmezlik. 
KEMPAÝ [kempa:ý], at, gepl.d. Adamyň, 
haýwanyň arka tarapy, arkasy. 
KEMPERIŞ, iş ady. Kempermek ýagdaýy. 
KEMPERME, iş ady. Kempermek ýagdaýy.
KEMPERMEK, işl. Dişleriň dökülmegi sebäpli, 
agzyň töweregi içine ýykylyp, eňegiň öňe gitmek. 
Eňekleri kemperip, durşuna dym-ak tüý bolan garry 
salamyny aldy (A. Salyh).