Türkmen halk döredijiligi

«Oguznamanyň» Gazan şäherinde 
saklanýan nusgasy
(bölekler)
Oguz hanyň ýurduna gelip, 
toý tutanynyň beýany
«Ogullarym, halkym bilen esen we aman baryp geldim» diýip, uly 
toý ýaragyn tutup, bir çadyr ýasatdyrdy. Barça agaçlaryň başyna altyn gap-
lady. Lagl we ýakut, zümerret we pöwrize bilen bezedi. Bu beýti ol öýüň 
waspynda aýdypdyrlar.
Beýt:
Bir öý dikdi altyndan ol şähriýar,
Kim ol öý pelek öýünden etdi är.
Dokuz müň goýun, dokuz müň ýylky öldürtdi. Bulgardan togsan do-
kuz howuz ýasadyp, dokuzyny meýden we togsanyny gymyzdan doldurtdy. 
Barça nökerlerini çagyryp getirdi. Ol alty ogluna köp nesihatlar aýdyp we 
beglerine öwredip, ýurtlar, şäherler, iller we sowgatlar berdi. Bu beýtleri 
onuň waspynda aýdypdyrlar.
Beýt:
Oguz etdi ol toýda çergamyşy,
Bu alty ogulny söýurgamyşy.
Bular görsetip erdi merdanalyk,
Ata birle dürli ferzanalyk (akyllylyk, danalyk).
Ataga bes etdiler ýarlyk,
Uruş günde barçaýy barlyk.
Ondan soň barça nökerleriniň eden hyzmatlaryna laýyk şäherler, se-
bitler, kentler, sowgatlar berdi. Soň uly ogullaryna aýtdy:
− Siz üç ulyňyz altyn ýaý tapyp getirdiňiz. Üçüňiz ony döwüp 
paýlaşyň. Siziň adyňyz Bozuk bolsun. Sizden bolan oglanlara ta kyýamata 
çenli Bozuk diýsinler. Üç ok getiren üç kiçi ogluma we ondan bolanlara 
bu günden ta dünýa ahyr bolýança Üçok diýsinler. Ýaý we оку tapyp 

---

125
getirdiňiz. Ol kişiden bolmady, Taňrydan boldy. Bizden çykyp giden halklar 
ýaýy patyşa ornunda bilsinler, оку ilçi ýerinde bilsinler. Sebabi ýaý оку 
haýsy tarapa tartyp iberse, ok oňa barar. Men ölenimden soň, Gün hanlyk 
tagtynda otursyn. Ondan soň bozuk neslinden her kim mynasyp bolsa, halk 
ony patyşa saýlasyn. Dünýa ahyr bolýança, bozugyň bir ýagşysy patyşa 
bolsun. Özgeleri sagynda otursynlar. Üçoklar çep tarapda bolsunlar. Öýüň 
çep tarapynda otursynlar we dünýa ahyr bolýança nökerlige razy bolsunlar.
Elgaraz, Oguz hanyň ömri ýüz on alty ýyla ýetenden soň, oglanlaryny 
ýygnap, birnäçe nesihatlar berip, aýtdy:
— Men munça ýyl hanlyk edip, hökümeti dolandyrdym. Menden 
soň siz hem ulularyňyza yzzat we hormat ediň. Kiçileriňize ýaranlyk ediň. 
Her geňeşde we maslahatda ylalaşykly boluň. Şonda mülk size baky galar. 
Egerde kiçiler ululara duşmançylyk dawasyny etse, pitne-bozgaklyk bolup, 
mülk çagşar.
Şu hili sözler bilen Oguz han uly-kiçä nesihat etdi. Gün han atasyndan 
rugsat alyp, ýurt tagtynda oturdy.
Uýgur diýen taýpadan Oguz hanyň Yrgyl Hoja diýen bir weziri bardy. 
Ol wezir Oguz han hyzmatyna arz etdi:
– Mübarek hat bilen bir gözükdiriji ýazyp, bu eýýamdan soň men-
menlik dawasy bolmaz ýaly, her kimi öz ýerinde, öz ýurdunda we öz 
ülüşinde belläp goýuň.
Oguz han bu manyda gözükdiriji ýazdyryp, möhür etdi: «Gün han, 
Aý han, Ýyldyz han we olaryň öwlatlary ahyr güne çenli han we häkimlik 
etsinler. Olaryň oglanlary bulara we bularyň galalarynda serdar, esgerler we 
nöker bolup hyzmat etsinler». Soň her biriniň ülüşini anyklady.
Yrgyl Hoja ol gözükdirijini öz ýanynda saklady.
Oguz han ýüz on alty ýyl ömür görenden soň, o dünýä gitdi. Gün han 
ýurt tagtynda karar tapdy.
Oguz hanyň ogullary Gün hanyň, 
Aý hanyň, Ýyldyz hanyň beýany
Gün han ýurt tagtynda oturandan soň, Yrgyl Hoja diýen atasynyň 
wezirini çagyryp köp mähribanlyk edip onuň geňeşi we maslahaty bilen 
birnäçe Oguz handan ýadygär galan mirasy oglanlara tagzym etdi. Gün han 
örän batyr we adyl kişidi. Gün handan dört ogul boldy: Gaýa han, Baýat, 
Ala öýli, Gara öýli. Gün han birnäçe ýyl hökümeti dolandyrandan soň, ýurt 
Şadessanlar. Oguznama

---

126
Türkmen halk döredijiligi
hökümeti Aý hana karar tapdy. Aý handan dört ogul boldy: Ýazyr, Ýafyr, 
Dodurga, Baýatly. Birnäçe ýyl geçenden soň, ýurt tagty Ýyldyz hana karar 
tapdy. Ýyldyz han öran batyr we leşgerkeşdi. Oguz han wagtynda boýun 
bolan ýurtlar we şäherler Ýyldyz hana tabyn bolup, dogry ýoldan çykmady-
lar. Birnäçe ýyl hökümeti dolandyrandan soň, ýurt tagty Gün hanyň ogly 
Gaýa handa karar tapdy. Gaýa han bir näçe ýyl häkim boldy. Ondan soň 
onuň neslinden han bolanlaryň birnäçe kişileri barada hekaýalarda beýan 
edilendir. Inşalla olaryň jikme-jik beýany öz wagtynda beýan bolar.
Ondan soň Ýyldyz hanyň uly ogly Owşar hana ýurt tagty karar tapdy. 
Ondan soň Owşar hanyň neslinden nesilme-nesil hanlyk we patyşalyk 
etmek tamam boldy. Owşardan soň olaryň barsyna hanlyk miýesser bol-
mady. Ýyldyz handan dört ogul boldy: Owşar han, Kazyl, Garkyn, Begdili. 
Oguzyň Gök, Dag, Deňiz atly ogullarynyň nesillerinden bu zamanda han 
bolanlary ýok. Тä ahyrzamana çenli hanlyk we ýolbaşçylyk bu öwlada 
miýesser bolmaz.
Dogrusyny Allatagala bilýändir.
Beýan
Oguzyň ogly Gökden dört ogul boldy: Baýyndyr, Bejene, Jebni, 
Çowdur. Oguzyň ogly Dagdan dört ogul boldy: Salyr, Eýmir, Alaýontly, 
Ürker. Oguzyň ogly Deňizden dört ogul boldy: Igdir, Bükdiz, Uwa, Gynyk. 
Gün han, Aý han, Ýyldyz han, Gök han, Dag han, Deňiz han ogullarynyň 
gyrnak aýallaryndan bolan Oguzyň agtyklarynyň birnäçesi Eýranda we 
başga ýerlerde mesgen tutdular. Ol agtyklary ýigrimi dört sanydyr: Küte, 
Teritli, Tereýli, Soltanly, Okly, Kökli, Suçly, Horasanly, Ýurtçy, Çamçy, 
Torumçy, Kumy, Surh, Kozhak, Suwarçyk, Garaja, Kazgurt, Gyrgyz, Te-
kan, Lala, Murdaşoý, Saýyr, Karçom, Perçi. Ol ýigrimi dört oglan her ýere 
ýaýrap, oýmak taýpasy olaryň neslinden emele gelendir. «Oýmak» sözüniň 
manysy urug bolar. Birnäçe nusgada gyrgyz we galmyk bu ýigrimi dört 
oglan neslinden, diýip agzalypdyr. Ondan soň oýmak urugy köp taýpalara 
bölünip, her bir taýpa bu zamanda bir ada eýe boldy.
Elgaraz, Gün han ýurt tagtynda karar tapandan soň, Oguz handan 
galan gyzyl öýi dikip, ol öý içinde halaýyga toý berip, Oguz hanyň agtyk-
laryny ol öýe çagyrdy. Oguz hanyň wesýetlerine laýyklykda her biriniň 
orunlaryny we ülüşlerini takyklap, belliklerini we tagmalaryny belli etdi. 
Gyrnaklardan bolan ol ýigrimi dört Oguz hanyň agtyklarynyň on ikisi ol 
toýda at tutdy. On ikisi işikde durup hyzmat etdi. On iki agtyklary gyzyl 

---

127
öýde, Gün hanyň ýanynda öz takyklanan ýerlerinde oturdylar. Ol wagta 
gaňly, garlyk, halaç, hargun, hytaý we naýman oguz ili bilen ýoldaşlyk edip, 
ar we namysda ýaranlyk ederdiler.
Hargun sözüniň manysy şeýledir: Oguz hanyň döwründe bir kişi 
leşgerden haryp (ýadap) maşgalasy bilen yzda galypdy. Oguz han menzile 
barandan soň, ol kişi leşgere ýetişip arz-ahwalyny beýan etdi. Oguz han 
oňa hargun (ýadan) lakamyny berdi. Ol söz köp ulanylyp mogolçadan häzir 
argun sözüne öwrüldi. Argun ili Oguz han ili türkmendir. Hytaý sözüniň 
manysy şeýledir: haçanda Oguz han Hytaý ýurduna leşger çekip baryp, 
Hytaý ýurduny basyp alyp, Müsür welaýatyna ýöriş jylawyny ýüz öwrende, 
ol leşgerden bir kişi Hytaý welaýatynda galypdy. Birnäçe ýyldan soň ol kişi 
Oguz hanyň ýanyna gelip öz ahwalyny beýan edende, Oguz han oňa hytaý 
lakamyny berdi. Hytaý taýpasy oguz ilindendir. Gün hanyň ol toýda gyzyl 
öýde oturyp ülüş we orun anyklaýşynyň beýany şundan ybaratdyr.
Oguz hanyň ogullarynyň orun 
we ülüşleriniň beýany
Gün han gyzyl öýüň töründe oturdy. Onuň ülüşi kelle we goýnuň 
döşi boldy. Ol eýýamdan tä bu wagta çenli han ülüşi şeýledir. Yrgyl Hoja 
wezir işik içinde oturdy. Yrgyl Hojany gadym egindeş hökmünde oňa 
iň ýokary sylag, hormat edip ülüşini döş goýdular. Oýmakly we agar 
taýpasy Yrgyl Hoja weziriň neslindendir. Yrgyl Hoja uýgur ilindendir. 
Şonuň üçin oýmakly we agar taýpalary Gün hanyň ogly Gaýadan soň 
ülüş alar. Emma, şeýle-de bolsa, orny işikde bolar. Gün hanyň sag go-
lundaky örkede Gün hanyň uly ogly Gaýa oturdy. Onuň ülüşi sag aşykly 
boldy. Baýat dogrady. Surh at tutdy. Ikinji örkede Ala öýli oturdy. Onuň 
ülüşi gary (eliň tirsekden ýokary bölegi) boldy. Gara öýli dogrady. Lala 
at tutdy. Üçünji örkede Aý hanyň uly ogly Ýazyr oturdy. Onuň ülüşi 
ýanbaş boldy. Ýafyr dogrady. Kumy at tutdy. Altynjy [dördünji] örkede 
Aý hanyň kiçi ogly Dodurga oturdy. Onuň ülüşi omaça boldy. Baýweli 
dogrady. Murdaşoý at tutdy. Dördünji [bäşinji] örkede Ýyldyz hanyň uly 
ogly Owşar oturdy. Onuň ülüşi sag ýanbaş boldy. Gyzyl dogrady. Toru-
mçy at tutdy. Bäşinji [altynjy] örkede Ýyldyz hanyň kiçi ogly Begdili 
oturdy. Onuň ülüşi ýagryn boldy. Garkyn dogrady. Garaja at tutdy. Ol 
gyzyl öýde Gün hanyň sag ýanynda oturyp, ülüş we orun alan halkyň 
jikme-jik beýany şeýle boldy. Gün hanyň sol ýanynda oturyp, ülüş alan