Türkmenbaşy adyndaky türkmenistan milli golýazmalar instituty

VIII BÖLÜM 
 
ALP ARSLANYŇ DÖWRI 
 
Soltan Ryzwan aradan çykandan soňra, ýerine 
on alty ýaşly ogly Täjeddöwle Alp Arslan Muhammet 
geçdi. Şol ýyllarda Halap Seljukly döwleti içerki we 
daşarky meseleleri bilen ýüzbe-ýüzdi. Ryzwanyň dürli 
sebäpler bilen Halapda batynylara ýaýylmaga rugsat 
bermegi netijesinde, baştutanlary Abu Tahyryň we 
häkim Münejjimiň başda durmagy bilen batynylar 
Siriýada, esasan Halapda herekete geçip, döwlet 
dolandyrylyşyna täsir ýetirmäge we goşun hatarlaryna 
girmäge başladylar. Olaryň wagyz-nesihatlarynyň täsiri 
bilen mal we jan goragy üçin halk batynylaryň 
tarapyna geçmäge başlady. Soltan Ryzwanyň aradan 
çykan günlerinde Halaba gelen Demleç ogly 
Husameddin hem olaryň täsirinde galyp, özüne tabyn 
kiçi galalaryň birine häkim edip Ybraýym Ajamy atly 
batynyny belledi. Batynylar Ryzwan öleninden soňra 
Halaby eýelediler. Şeýlelikde, içerden batynylaryň 
zorluklaryna duçar bolan Seljukly döwleti daşardan 
haçparazlaryň hüjümleri netijesinde partlama nokadyna 
gelipdi. Esasan Antakyýa haçparaz şazadalaryndan 

---

171 
Bohemund we Tankrediň harby çäreleriniň netijesinde, 
Halap sebitindäki galalar ýeke-ýekeden elden gitdi we 
olar her ýyl ýigrimi müň altyn paç tölemäge mejbur 
edildi. Ine, Täjeddöwle Alp Arslan Halap Seljukly 
döwletini içerden we daşardan şeýle kynçylyklaryň 
gurşan döwründe eline aldy. Şol ýyllar döwlet işlerini 
Baba diýlip tanalýan atabegi we kakasy Ryzwanyň 
ýakyn kömekçileriniň biri Luwluw atly emiri alyp 
barýardy. Wezirligi Ryzwanyň döwlet işgärlerinden 
Abylfazl, goşun serkerdebaşylygyny Kümüştegin, 
Halabyň içerki goragly güýçleriniň (Ahdas) baştutanly-
gyny bolsa halaply beglerden Seýit alyp barýardy. Abu 
Tahyr 
Ryzwanyň 
döwründen 
bäri, 
Siriýa 
batynylarynyň ýolbaşçysy hökmünde Halapda ýerleşdi. 
Halap Seljukly döwletiniň başyndaky adamlar bolsa 
Ryzwanyň döwründäki ýolbaşçylardy. Alp Arslan tagta 
geçen badyna ilki bilen kakasynyň bellän paçlarynyň 
birnäçesini ýatyrdy. Soňra enebaşga dogany Mübärek 
şa bilen dogany Soltan şany öldürdi. Elimizdäki 
çeşmelerde doganlaryny öldürmeginiň sebäpleri 
görkezilmese-de, Alp Arslanyň tejribesiz we ýaş 
bolmagyndan peýdalanyp, döwlet işlerini ele almak 
maksady bilen atabegi Luwluwyň gižželemegi bilen 
öldürdendigini çaklamak bolýar. Käbir çeşmeler öz 
wagtynda kakasy Ryzwanyň Halap soltany bolanda, 
Abu Talyp we Bähram şa atly iki doganyny 
öldürmegini görkezip, bu iki wakada meňzeşligiň 
bardygyna ünsi çekýärler. 
Kakasy soltan Ryzwanyň görkezen ýumşak 
hereketleriniň netijesinde, döwlet işlerine ornaşmagy 
başaran batynylar ýaş we tejribesiz Alp Arslanyň 

---

172 
döwründe, has-da güýçlenmäge we halkyň içinden 
özlerini goldaýanlary ýanlaryna çekmäge başladylar. 
Döwlet emellary we Halap begleri güýçlenen 
batynylardan gorkup başladylar. Beýleki tarapdan 
Ryzwanyň döwründen bäri Halapdaky batyny çäre-
lerini ýakyndan synlaýan we wagtal-wagtal duýduryş 
beren Beýik Seljukly hökümdary soltan Muhammet 
Tapar bu gezek ýaş soltan Alp Arslana bir hat ugradyp 
«Kakaň batynylar babatda maňa garşylyk görkezýärdi, 
ýöne senden öz oglum hökmünde, olary ýok etmegiňi 
isleýärin» diýdi. Şol wagtlar Halap begi Seýidiň 
ýolbaşçylygynda şäher kethudalary soltan Alp Arslana 
batynylary ýok etmegini maslahat berýärdiler we 
özleriniň-de kömek etjekdiklerini aýdýardylar. Ýaş 
soltan derrew herekete geçip, ilki bilen batynylaryň 
ýolbaşçysy Abu Tahyry we Halapda ýerleşen 
baştutanlaryny 
ýeke-ýekeden 
tutduryp 
öldürdi. 
Aýratyn-da, iki ýüze golaý batynyny tutduryp, malyny 
we emlägini talady. Olaryň ýarysyny zyndana atdyrdy, 
ýarysyny-da öldürdi. Halas bolanlar Halapdan çykyp 
Siriýanyň beýleki şäherlerine ýerleşdiler, käbirleri 
haçparazlara sygyndylar. Şol ýyllar batynylary goldan 
Demleç ogly Husameddin gaçyp, Rakkada ýerleşdi. 
Şeýlelikde, soltan Alp Arslan kakasynyň başarmadyk 
işini örän şowly ýerine ýetirdi. Hakykatdan-da, 
Siriýada we Halapda ýerleşip, dürli çäreler bilen öz 
ýanlaryna ýaran toplamagy şowly başaran batynylary 
ýok etmek, ýaş soltan üçin öwgä mynasyp hereket 
hökmünde taryha girdi.