Türkmenistanyň Bilim ministrligi Magtymguly adyndaky Türkmen döwlet uniwersiteti

Soraglar we ýumuşlar: 
1.Size alynma sözleriň nähili görnüşleri bellidir? 
2.Ekzotizmler näme? 
3.Kalkalaşdyrmak, kalka näme? 
4.Substrat näme? 
5.Superstrat näme? 
6.Adstrat näme? 
7.Dil baglanyşygy diýip nämä aýdylýar we olaryň emele 
gelmegine näme sebäp bolýar? 
 
Pidžinler we kreol dilleri 
Dilleriň belli bir şertlerdäki biri-birileri bilen 
gatnaşygy pidžinleriň emele gelmegine sebäp bolup biler. 
Pidžin näme we ol nähili şertlerde emele gelýär. Ýurduň 
ýerli ilaty bilen şol ýurdy eýelän gelmişekleriň arasynda 
gepleşmek üçin ulanylýan garyşyk dile pidžin diýilýär. 

---

42 
Pidžin hiç bir adamyň ene dili däldir, ýöne diňe milletara 
gatnaşyklarynda gural bolup hyzmat edýär. 
Pidžiniň emele gelşiniň başky etaplarynda onuň 
örän gowşak grammatikasy hem-de az sanly ätiýaçlyk 
sözleri 
bolýar. 
Pidžin 
gepleşigiň 
çäklendirilen 
ugurlarynda: söwdada, aýratyn hünär taýýarlygyny talap 
etmeýän fiziki işlerde ulanylýar. Düzgün bolşy ýaly, 
pidžiniň sözleriniň örän köp bölegi, tas 90% gowragy ýerli 
halkyň üstüne gelen gelmişekleriň sözlük düzüminiň 
hasabyna emele gelýär. 
Ýerli halkyň gelmişekleriň dilinde geplemäge 
ymtylyşynyň 
güýçli 
bolmagy, 
beýleki 
tarapdan 
gelmişekleriň ýerli halkyň dili bilen tanyşmak 
islemezlikleri pidžinleriň döremezligine sebäp bolup biler. 
Pidžinleriň fonetikasy ýerli halkyň diline ýykgyn 
edýänligi babatdan tapawutlanýar: ýerli halk daşary ýurt 
sözlerini öz ses ulgamlaryna ornaşdyrýar, aýdylmasy kyn 
bolan sözlerden hem-de ses düzümlerinden gaça durýar. 
Pidžinleriň grammatikasy mydama analitikdir. 
Munda grammatik many leksiki manydan aýratynlykda 
ýüze çykýar, söz sözlem içinde grammatik mana eýe 
bolýar. Söz üýtgeýiş ýokdur. Grammatik many berşiň 
esasy serişdesi –sözleriň tertibidir. Sözleri emele 
getirmegiň esasy usuly-sözleriň biri-birine goşulmagydyr.
Ilkinji pidžinler XV-XVIII asyrlarda iňlis, fransuz, 
portugal 
dilleriniň 
esasynda 
Afrikanyň 
günbatar 
kenarlarynda emele gelipdir. Soňlugy bilen pidžinler 
Okeaniýa adalarynda, Latyn amerikasy kontinentinde 
ýaýrapdyr. Dilçileriň tassyklamagyna görä, bütin dünýäde 
elli töweregi pidžin hasaba alnypdyr. 
Bize ýakyndan tanyş bolan rus diliniň esasynda-da 
birnäçe pidžin emele gelipdir:amur pidžini, negidal-rus, 

---

43 
powolžiýa, kýahtin pidžinleri. Olaryň içinde has düýpli 
öwrenileni Kýahta şäheriniň etraplarynda XIX asyryň 
dowamynda ulanylan kýahtin pidžinidir. Kýahtin şäheri 
şol döwürlerde Mongoliýa bilen Hytaýyň serhet ýaka 
söwda merkezi bolupdyr. Bu pidžiniň esasy sözlük gory 
rus dilinden alnypdyr. Mundan başga-da beýleki dilleriň 
hem sözleri ulanylypdyr: “biçi” (mon. ýazmak), “fuza” 
(hyt.kçijik dukan), “hao” (hyt. örän oňat), “ža-ža-ža” 
(hyt.ha-ha-ha), “oýo” (hyt. söhbetdeşiň pikiri bilen 
ylalaşmazlygy bildirýän ümlük), şeýle-de hytaý dilinden 
alnan kalkalara hem duş gelmek bolýar: “el ädigi” (ellik), 
“akyly gutaran” (akylyndan azaşan) we ş.m. 
Kýahtin pidžiniňiň esasy fonetik kanuny açyk 
bogun kanunydyr. Diýmek, kýahtin pidžininde bogun diňe 
çekimli sese gutaryp biler: iki ýa-da ondan köp bolan 
çekimsizleriň goşulyşmagyna ýol berilmeýär. Şu kanuna 
laýyklykda kýahtin pidžini diňe aşakdaky fonetik gurluşa 
laýyk gelýän rus sözlerini kabul edýär: воля, люди, 
манера, рубаха, рука we ş.m. Birnäçe çekimsiz sesiň 
bilelikde gelýän sözleri fonetik taýdan özleşdirilipdir hem-
de ýokardaky kanuna laýyk getirilipdir. Meselem, 
“бамбук” 
sözi 
kýahtin 
pidžininde 
“бамебуки”, 
“воротник” sözi “воротинеки”, “шелк” sözi bolsa, 
“шелека” görnüşinde aýdylypdyr. 
Kýahtin 
pidžininde 
atlar 
düşüm 
bilen 
üýtgemeýärler, işlikler san goşulmalaryny, ýöňkeme 
goşulmalaryny kabul etmeseler-de, zaman aňladyp 
bilýärler. Bu pidžiniň beýleki ähli pidžinlerden tapawudy: 
ol basybalyjylyk şertlerinde däl-de, serhet söwdasynyň 
esasynda 
döräpdir. 
Kýahtin 
pidžininiň 
esasynda 
gelmişekleriň dili däl-de (bu ýerde gelmişekler hökmünde 

---

44 
hytaý täjirleri göz öňünde tutulýar), şol çäkde ýaşaýan 
ilatyň dili ýatýar. 
XX asyryň başlarynda serhet söwdasynyň bes 
edilmegi bilen kýahtin pidžini ulanylyşdan galypdyr. Onuň 
ýazuw ýadygärlikleriniň örän az möçberde saklanyp 
galandygy bu pidžini düýpli öwrenmegi kynlaşdyrýar. 
Käbir ýagdaýlarda pidžinleriň ulanylýan çäklerinde 
ilatyň hemişelik gatyşmagy bolup geçýär, milletara 
gatnaşyklary has jebis häsiýete eýe bolýar, dürli nika 
baglanyşyklary netijesinde pidžin giň gerime eýe bolýar. 
Bu bolsa, pidžiniň adamlaryň belli bir topary üçin ene dili 
bolmagyna sebäp bolýar, netijede ol beýleki bir halkyň 
wekili bilen aralykdaky gepleşik serişdesi bolmak bilen 
çäklenmän, özara gepleşikde-de esasy orna geçýär. 
Pidžiniň ulanylyş geriminiň giňelmegi onuň 
hyzmatynyň artmagy bilen şertlendirilýär. Munuň 
netijesinde pidžiniň sözlük gory has artýar, grammatik 
gurluşy (ilkinji nobatda sintaktik gurluşy) çylşyrymlaşýar. 
Sözlük gorundaky, grammatik gurluşyndaky bolup 
geçýän özgerişlikler pidžini doly derejeli dile öwürýär. 
Pidžiniň esasynda dörän dillere kreol dilleri diýilýär. 
XX asyryň ikinji ýarymynda garaşsyzlygyny alan 
käbir döwletlerde kreol dilleri döwlet dili derejesini aldy. 
Mysal üçin, Täze Gwineýada neomelaneziýa, Wanuatuda 
bislam, Süleýman adalarynda neosolomon, Seýşel 
adalarynda seýşel dili döwlet derejesine eýe boldy. Tele-
radio gepleşikleri bu dillerde alnyp barylýar, gazýet-
žurnallar çap edilýär, mekdeplerde sapaklar okadylýar. 
Kreol 
dilleriniň 
birtoparynyň 
durmuşy 
gatnaşyklarynda ulanylýandyklary bellidir.