Türkmenistanyň Bilim ministrligi Magtymguly adyndaky Türkmen döwlet uniwersiteti

 
Soraglar we ýumuşlar: 
1.Ilkidurmuş obşina gurluşy döwrüniň dilleriniň özboluşly
aýratynlyklaryny häsiýetrlendiriň. 
2.Gonoratiw sözler näme? Ol haýsy dillerde ýüze 
çykypdyr, jemgyýetiň ösüşiniň taryhy döwürleriniň 
haýsynda emele gelýär? 
3.Gadymy döwrüň edebi dilleri häzirki döwrüň edebi 
dillerinden näme bilen tapawutlanýar? 

---

36 
4.Afrika döwletleriniň käbirlerinde resmi dil hökmünde 
başga döwletleriň diliniň ulanylmagyny näme bilen 
düşündirýärler?   
 
Dil täsirleri 
Diller taryhy ösüşlerinde mydama biri-birlerine 
belli bir derejede täsir edipdirler. Iki ýa-da ondan köp 
bolan diliň gurluşy hem-de sözlük düzümi boýunça biri-
birilerine täsir etmegine dil täsirleri diýilýär. 
Dil täsirleriniň iň ýönekeý ýagdaýy bir dilden başga 
bir dile sözleriň geçmegidir.Mälim bolşy ýaly, sözleriň 
başga dillerden alynmagy haýsydyr bir predmetiň ýa-da 
ony aňladýan düşünjäniň alynmagy bilen baglydyr. Şunuň 
ýaly alynmalary käbir dilçiler zerurlyk boýunça alynmalar 
diýip atlandyrýarlar. Bulara “paraşýut” (fran. parachute), 
“radius” (lat.radius), hot-dog (iňl.hot-dog) we ş.m sözleri 
mysal getirmek bolar. 
“Kabul ediji” dil bilen deňeşdirilende “beriji” diliň 
derejesi has ýokarydyr. 
Alynma sözleriň aralaşmagy käbir ýagdaýlarda 
başga bir halkyň hem-de ýurduň durmuşyny we 
medeniýetini beýan etmek bilen baglylykda ýüze çykýar. 
Şunuň ýaly alynma sözlere ekzotizmler diýilýär. Olara 
“ýurta”, “guwaýwa”, “guru”, “kowboý” we ş.m sözler 
degişlidir. 
Alynma sözler 
giren dillerine şeýle bir 
uýgunlaşýarlar welin, hatda käbir ýagdaýlarda olaryň 
başga dillere degişlidigini diňe ýörite derňewiň üsti bilen 
kesgitläp bolýar. Mysal üçin, rus diline giren “karandaş”, 
“başlyk”, “ştany” ýaly türki sözlerini muňa mysal edip 
bolar. Ýöne käbir alynma sözler öz aýratynlyklaryny uzak 
wagtlap saklaýarlar. Mysal üçin “palto”, “kofe” sözleri rus 

---

37 
diline XVIII asyrda aralaşypdyr, ýöne häzire çenli 
düşümde üýtgemeýärler. Käbir sözleriň başga dillerden 
girendigini diňe görmek ýa-da eşitmek arkaly kesgitläp 
bolýar. Mysal üçin, türkmen dilinde d,j,g çekimsiz sesleri, 
dodak çekimlileri bilen gutarýan sözler ýok. Rus dilinde 
“a“ bilen başlanýan, -až bilen gutarýan (garaž, montaž) 
sözler ýokdur. 
Dil täsirleriniň başga bir görnüşine- beýleki bir diliň 
sözüniň göni terjime edilip alynmagy kalkalaşdyrmak
atlandyrylýar. Kalkalaşdyrmak netijesinde emele gelen 
söze kalka diýilýär. Kalka mysal edip “писатель”-ýazyjy, 
“ученик”-okuwçy türkmen sözlerini, “сознание” (aň)- 
rus sözüni mysal getirmek bolar. “Сознание” latyn 
dilindäki conscientia (con-“со”, scientia-“знание”) 
sözüniň göni terjime edilmeginden emele gelipdir. 
Kalkalar bilen bilelikde ýarym kalkalar hem bolup bilýär. 
Goşma sözüň bir bölegi terjime edilip, beýleki bölegi 
terjime edilmese, ol ýarymkalka atlandyrylýar. Muňa 
“ýarymkalka” sözüniň özüni hem mysal getirmek bolar. 
Rus dilinde ylmy adalga hökmünde ulanylýan “aнтитело” 
adalgasy , fransuz dilindäki “anticorpus” sözüniň 
özleşdirilmegi netijesinde hasyl bolupdyr. Sözüň “corpus” 
bölegi rus dilindäki “тело” sözüne terjime edilipdir, “anti” 
bölegi bolsa üýtgewsiz galdyrylypdyr. 
Sözleriň bir dilden başga bir dile alynmagy we 
kalkalaşdyrylmagy dillerde giňden ýaýran hadysadyr. 
Ýöne olar diliň diňe daşky tarapy bilen baglanyşyklydyr, 
diliň içki gurluşyna olaryň täsiri ýokdur. Diller garyşanda 
ýa-da bir dil beýleki dile siňip gidende, has gyzykly 
ýagdaýlar bolup geçýär. Bu hadysa doly düşunmek üçin 
iňlis diliniň taryhyna göz aýlalyň. 

---

38 
Häzirki iňlisleriň ata-babalary-angllar, sakslar, 
ýutlar V-VI asyrlarda şu günlerki waliýleriň ata-babasy 
bolan keltleriň ýaşan ýeri, Angliýanyň çäklerinde 
ornaşypdyrlar. Olar keltleri tiz wagtdan dil babatdan 
özlerine uýgunlaşdyrypdyrlar. Ýöne, şu ýagdaýda 
gelmişekleriň diline-de keltleriň dilinden käbir 
aýratynlyklar geçipdir. Ýerli ilatyň dilinden käbir 
aýratynlyklaryň 
gelmişekleriň 
diline 
aralaşmagyna