Türkmenistanyň Bilim ministrligi

Ekerançylygyň we maldarçylygyň peýda bolmagy 
Arheologiki gazyp-agtaryşlaryň maglumatlaryna görä, 
Özbegistanyň territoriýasynda ýaşan gadymy adamlar misi 
Günorta Türkmenistanyň ýerlerinde ýaşan adamlardan has 
soňrak, b.e.ö. III asyryň ahyrlarynda ulanyp başlapdyrlar. 
Eneolit eýýamyna degişli ýadygärlikleriň galyndylary 
Zarafşan derýasynyň aşak akymlarynda, Buhara welaýatynyň 
demirgazyk böleginde gabat gelýär. 
Buhara welaýatynyň demirgazygynda tapylan gadymy 
adamlaryň duralgalary bolan Lawlakan we Beşbulak 
duralgalarynda metallurgiýa önümçiliginiň galyndylarynyň üsti 
açylýar. Bu ýeriň adamlary misi eredip, ondan dürli zatlar 
ýasapdyrlar. Özbegistanda eneolit eýýamynda adamlar 
ekerançylygyň we maldarçylygyň ýönekeý usullaryny ulanyp 
başlapdyrlar. Orta Aziýanyň beýleki ýerlerinde bolşy ýaly, 
Özbegistanyň territoriýasynda hem ilkinji ekerançylyk ýerleri 
amatly howa şertleri bolan dag eteklerinde peýda bolupdyr. 
Ekerançylygyň bilen bir hatarda maldarçylyk hem peýda hem 
döräp başlapdyr. 
Bürünç eýýamynda ekerançylyk we maldarçylyk mundan 
beýläk-de giňelipdir we ösüpdir. Özbegistanyň territoriýasynda 

---

84 
bu döwre degişli ýadygärlikleriň köpüsi Zarafşan derýasynyň 
aşaky akymlarynda köp gabat gelýär. Şeýle ýadygärlikleriň 
ilkinjileriniň biri Zamanbaba ýadygärligidir. Ol ýadygärlik 
Zamanbaba kölüniň kenarynda ýerleşendigi üçin şeýle 
atlandyrylypdyr. Zamanbaba medeniýetinde ýeri özleşdirmekde 
kätmen ulanylyp başlapdyr. Ol bolsa, önümçiligiň ösmegine 
oňyn täsir edipdir. Bu ýerden çakmak daşdan ýasalan oraklaryň, 
däne owgyçlarynyň bölekleriniň, bugdaý we arpa däneleriniň 
yzlarynyň tapylmagy ekerançylygyň bolandygyna doly şaýatlyk 
edýär. 
Zamanbabanyň ilaty otyrymly maldarçylyk bilen hem 
meşgullanypdyrlar. Ol ýerden gazuw agtaryş mahaly tapylan 
haýwanlaryň süňkleriniň 80%-i öý haýwanlaryna degişli bolup 
çykýar. 
Otyrymly ekerançylyk medeniýeti Özbegistanyň 
demirgazyk ýerlerine garanyňda günortasynda has ir döräpdir. 
Surhanderýa welaýatynyň Sapalydepe diýilýän ýerinde 
geçirilen gazuw-agtaryş işleri, ol ýerde ýaşan günorta 
taýpalaryň Türkmenistanyň günortasynda ýaşan taýpalar bile bir 
wagtda suwarymly ekerançylyga we oturymly maldarçylyga 
geçendiklerine 
şaýatlyk 
edýär. 
Olarda 
küýzegärçilik, 
dokmaçylyk we metaly işläp bejermeklik ösen bolupdyr.
Aýry-aýry taýpalar oňat berkidilen berkitmelerde 
ýaşapdyrlar. Olar bugdaý, arpa, dary ösdürip ýetişdirmeklik 
bilen, öý haýwanlaryň ähli görnüşini diýen ýaly köpeldipdirler. 
Keramiki küýze önümleriniň dürli görnüşlerini taýýarlapdyrlar. 
Arheologlaryň berýän maglumatlaryna görä, Fergana jülgesi 
gadymy ekerançylar tarapyndan giçki bürünç asyry döwründe 
giňden özleşdirilip başlanypdyr.
Dag etegindäki düzlükler, şol ýeriň bol suwy ol ýerde 
otyrymly ekerançylyk hojalygyny alyp barmaga amatly şertler 
döredipdir. Çust, Dalwerrin, Aşkaldepe, Çimbaý, Targaç we 

---

85 
beýleki ýerler şol döwür barada maglumat berýän ýerleridir. 
Bular keramiki nagyşlary boýunça özboluşly aýratynlyklary 
bilen tapawutlanýarlar. Şoňa görä hem bu ýadygärlikler 
toparyna has giň öwrenilen ilkinji ýadygärligiň ady bilen 
baglanyşdyrylyp ―çust ‖ ýadygärlik medeniýeti diýlip at 
berilýär. ―Çust ‖ medeniýeti b.e.ö. I müňýyllygyň II asyrynyň 
ahyrlaryny we I asyryny öz içine alýar. 
Bu toparlaryň ilaty ekerançylygy emeli usullar bilen 
suwarypdyrlar. Olaryň esasy önümçilik gurallary daş gyrgyçlar, 
sokudaşlar, oraga meňzeş pyçaklar we bürünçden ýasalan 
oraklar bolupdyr. Oba hojalygynda bugdaýy, arpany we daryny 
has köp ösdürip ýetişdiripdirler. Maldarçylyga hem uly ähmiýet 
beripdirler. Ilkinji nobatda ownuk mala, ikinji nobatda bolsa, iri 
şahly mala we gylýalçylyga üns beripdirler. 
Ekerançylaryň ýaşaýan ýerleri palçykdan we çig 
kerpiçden galdyrylan kuwwatly diwarlar bilen goralypdyr. Bu 
galalar bir tarapdan otyrymly ekerançylyk hojalygynyň ýokary 
derejesini, baýlygyny, jemgiýetdäki emläk deňsizligi görkezýän 
bolsa, ikinji tarapdan, ekerançylyk taýpalary bilen göçme çarwa 
taýpalarynyň 
arasyndaky 
harby 
çaknyşyklaryň 
güýçlenýändigine şaýatlyk edýär. 
Bürünç asyrynyň ahyrlaryndan başlap, Özbegistanyň 
ýerlerinde adamlaryň sürümli ekerançylyk hojalygyna geçmegi 
bilen emeli kanallar gurlup başlanypdyr. Ilkinji kanallaryň 
uzynlygy onlarça metre barabar bolupdyr. 
Maldarçylyyň ösmegi oturumly taýpalaryň sürümli 
ekerançylyga geçmegine şert döredipdir. Netijede, hojalygyň iki 
esasy pudagy bir ýere sygman başlapdyr. Bu bolsa öz gezeginde 
maldarçylygyň ekerançylykdan bölünip aýrylmagyna getiripdir.
Emeli suwaryşa esaslanýan sürümli ekerançylygyň we 
örüde bakylýan maldarçylygyň çalt depgin bilen ösmegi diňe 
ilatyň azyk goruny yzygiderli üpjin etmän, eýsem olaryň hal-

---

86 
ýagdaýynyň hem ýokary galmagyna getirýar. Awçylyk we 
iýmit çöpleýjilik jemgyýetde mundan beýläk-de esasy rol 
oýnamagyny bes edipdir. Bu döwre çenli atlar eldekileşdirilip, 
ol adamzat durmuşynda esasy jandara öwrülýär. Ekerançylyk 
medeniýetiniň we maldarçylygyň ykdysadyýetde esasy orny 
eýelemegi bolsa, maşgala durmuşynda atalaryň hukugy 
berkleşip başlaýar. Garyndaşlyk gatnaşyklary ata tarapyndan 
yzarlanyp başlanypdyr. 
Otyrymly ekerançylaryň we maldarlaryň mal-mülküni 
goramak zerurlygy taýpa harby birleşmeleriň döremegine 
getiripdir. Urug serdarlary we serkerdeleri jemagatyň 
jemgiýetçilik we ykdysady durmuşynyň başynda durupdyr.