Türkmenistanyň Bilim ministrligi

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

9 
AZERBAÝJAN RESPUBLIKASY 
 
Azebaýjan tutýan meýdany boýunça 86,6 müň inedördül 
kilometre barabardyr. Ilatynyň sany 8,3 mln adamdyr. Paýtagty 
Baku şäherinde 2 mln ilat ýaşaýar.
Döwlet gurluşy Prezident respublikasydyr. Döwletiň 
başynda Prezident durýar. Kanun çykaryjy organy parlamentdir.
Azerbaýjan administratiw-territorial bölünişi boýunça 59 
raýondan we bir awtonom respublikadan (Nahiçewan Awtonom 
Respublikasy) ybaratdyr. 
Milli düzüminiň 90%-den gowragy azerbeýjanlardyr. 
Döwlet dili azerbeýjan dilidir. Şäher ilaty umumy ilatyň 52%-i 
düzýär. Azrbaýjanyň daş-töweregini Kawkaz daglary we 
Kaspiý deňzi gurşap alandyr. Ýurduň merkezi bölegini uly 
düzlüzkler tutýar, demirgazygynda Kawkaz dag gerişleri, 
günortada Kürdüstanyň daglyk ulgamlary, gündogarda Kaspiý 
deňzi, günbatarda bolsa Ermenistan hem-de Gruziýa bilen 
serhetleşýär. Azerbeýjan aram klimatly guşaklykda ýerleşendir.
Ýurduň 
ykdysadyýetinde öňdäki orunlary nebit-gaz 
toplumy, nebit-himiýa, maşyn gurluşygy şeýle hem ýeňil we 
azyk senagaty tutýandyr.
Ekerançylykda däneli, esasan hem bugdaýa (ekiş meýdanynyň 
40%-i), ot-iýimlik, tehniki ösümliklere aýratyn üns berilýär.
Maldarçylykda ownuk şahly we iri şahly mallar köpeldilýär. 
Guşçylyk, balykçylyk hem ösendir.

---

10 
I BÖLÜM 
Azerbaýjan iň gadymy döwürden b.e.VIII asyryna çenli 
 
Azerbaýjan iň gadymy adamalaryň mekanydyr 
Beýleki ýerlerde bolşy ýaly Azerbeýjanyň ýerlerinde-de iň 
gadymy ýaşaýjylar ýaşap geçipdirler. Bu uzak wagtyň içinde ol 
ýerlerde dürli-dürli wakalaryň bolup geçendigi barada üsti 
açylan arheologiýa-taryhy ýadygärlikleri habar berýär. Şeýle 
ýadygärlikleriň iň gadymyllarynyň ilkinjisi Fizuly şäherinden 
uzak bolmadyk Azyh gowagyny görkezmek bolar. Bu 
ýadygärlik paleolit (gadymy daş) asyry eýýamyna degişlidir. Ol 
ýerden daşdan ýasalan gadymy zähmet gurallary bilen birlikde 
gadymy adamyň kelle çanagy hem tapylýar. Onuň Azyh 
gowagyndan tapylmagy sebäpli arheolog alymlar oňa 
azyhantrop diýip at beripdirler. Alymlaryň çaklamalaryna görä, 
bu tapyndy mundan bir million 50 müň ýyl ýyl ozalky döwre 
(irki we orta daş asyryna) degişlidir. Azyhantroplar özleriniň 
daşdan ýasan zähmet gurallary bilen esasan hem ýabany 
haýwanlary awlapdyrlar. Olar gowakda ýaşan hem bolsalar, ot 
ýakmagy we ýaşamak üçin jaý gurmagy başarypdyrlar. Munuň 
şeýledigine ol ýerden tapylan dürli ululykdaky ojaklaryň we 
ýarym aýlaw görnüşinde daşdan salnan jaýyň esasynyň 
tapylmagy şaýatlyk edýär.
Daş asyrynyň irki we ortaky döwürlerinde adamlar uly 
bolmadyk toparlary döredip ýaşapdyrlar. Toparyň adamlary 
bilelikde aw awlapdyrlar we iýmit çöplemek bilen 
meşgullanypdyrlar. Azyhantroplar esasan aýylary, sugunlary, 
ýabylary, öküzleri, kerkleri we beýleki ýabany haýwanlary 
awlapdyrlar.
Azerbaýjanda irki we orta daş asyryna degişli gonalgalaryň 
we duralgalaryň hatarynda Gaýaly, Ajydepe, Damjyly, 

---

11 
Daşsalahly, Gadyrdepe, Çemahly, Marally we beýlekileri 
görkezmek bolar.
Daş asyrynyň ortaky döwründe Azerbaýjanda urug jemgyýeti 
peýda bolupdyr. Ol jemgyýetiň esasy enelik urugy bolupdyr.
Taglar, Damjaly, Ýatak ýer gowaklaryndan tapylan galyndylar 
bolsa, Azerbeýjanda adamzat ýaşaýşynyň taryhynyň giçki daş 
asyry barada maglumatlary berýär. 
Azerbaýjanyň giçki daş asyr (b.e.öň 40-njy müňýyllykdan 
b.e.öň 12-10-njy müňýyllyklar aralygy) adamlary hem dag 
gowaklarynda ýaşamagy dowam etdiripdirler. Olar aw awlamak 
üçin amatly ýerlerde derýalaryň jülgeleriniň ugrunda 
ýaşapdyrlar. Erkek adamlar aw awlamak, aýallar bolsa ir-iýmiş 
çöplemek bilen meşgullanypdyrlar.
Azerbaýjanyň gadymy ýaşaýjylary orta daş asyry mezolit 
(b.e.öň X müňýyllygyň başlaryndan b.e.öň VIII asyra çenli) 
eýýamynda ok-ýaýlary oýlap tapypdyrlar. Bu bolsa önümçiligiň 
ösmegine öz täsirini ýetiripdir. Bu zamanda kiçijik daş 
gurallary-mikrolitler (grekçe mikro-kiçijik, latynça litos-daş) 
peýda bolupdyr. Adamlar ýabany haýwanlary eldekileşdirip 
başlapdyrlar. Gobystanda geçirilen gazuw-agtaryş işleri mahaly 
çakmakdaşdan ýasalan dürli zähmet gurallary, gowagyň 
diwarlarynyň ýüzüne çekilen aýallaryň şekilleri, şeýle hem 
hekden ýasalan aýal heýkeljikleri we ş.m. mezolit eýýamynda 
hem enelik urugynyň dowam edendigine şaýatlyk edýär. 
Gobystanyň adamlary awçylyk, balykçylyk we çöpleýjilik bilen 
meşgullanypdyrlar.
Azerbaýjanyň ýerlerinde täze daş asyry-neolit eýýamyna 
(b.e.öň VII-VI müňýyllyklar) degişli adamlaryň gonalgalary we 
duralgalary has köp gabat gelýär. Olara Nahiçewanyň 
golaýyndaky Küldepe, Hanlar raýonyndaky Gänjeçaý jülgesini, 
Kirowabadyň golaýyndaky Küllikdag ýadygärliklerini, şeýle 
hem Awçylar gowagyny, Ene gowagyny we beýlekileri 

---

12 
görkezmek bolar. Neolit eýýamynyň adamlary ilkinji bolup 
palçykdan dürli gap-çanaklary ýasamagy we olary bişirmegi 
başarypdyrlar. Şeýle gap-çanaklar Töwriziň golaýyndaky 
Ýanykdepe we Gasanly obasynyň golaýyndaky Firuzdepe diýen 
ýerden tapylýar.