Türkmenistanyň Bilim ministrligi

Ildeňiz atabegligi. Azerbaýjany mongollaryň basyp 
almagy 
IXII asyrda Azerbaýjanyň taryhynda Ildeňiz atabegler 
döwleti (1136-1225) esasy roly oýnapdyr. Töwriz‚ Nahiçewan‚ 
Hamadan we Maraga şäherleri ol döwletiň administratiw 
merkezleri bolupdyrlar. Döwlet basybalyjylykly harby syýasaty 
alyp barypdyr. Ildeňiz atabegligi Seljuklaryň Yrak we Kerman 
soltanlyklaryny‚ Şirwan döwletini we beýleki ýerleri öz 
tabynlygynda 
saklapdyr. 
Döwleti 
Şamsetdin 
Ildeňiz 
esaslandyrýar‚ ol 1136-1175-nji ýyllar aralygynda hökümdarlyk 
edýär. Ildeňizden soňra ýurdy onuň ogullary Jahan Pehlewan 
(1175-1186) we Gyzyl Arslan (1186-1191) dolandyrýarlar. 
Gyzyl Arslanyň dolandyran döwründe täze döwlet Azerbeýjan 
soltanlygy döreýär. Emma Gyzyl Arslan ölenden soňra bu 
döwlet ýuwaş- ýuwaşdan pese gaçyp başlaýar. 
1125-nji ýyldan başlap Azerbaýjanyň günorta ýerlerine 
Köneürgenç türkmen döwletiniň hökümdary Jelaleddiniň ýörişi 
başlanýar. Jelaleddiniň özi mongollaryň çozuşy zerarly 
ýurdundan çykmaga mejbur bolýar. Zakawkaziýa gelen mahaly 
bolsa ol rehimsiz basybalyjynyň roluny ýerne ýetiripdirýär. 
Ol Azerbaýjanda Ildeňiz atabegler döwletiniň hem soňuna 
çykýar. Jelaleddiniň basybalyjylykly syýasatynyň garşysyna ilat 
gozgalaňa başlaýar. 1231-nji ýylda Bendaryň ýolbaşçylygynda 
Genje şäherinde başlanan gozgalaň iň güýçli gozgalaňlaryň biri 
bolýar. Gozgalaňçylar basybalyjylaryň şäherdäki goşunyny 
derbi- dagyn edýärler. Olar Köneürgenç şasy bilen gepleşikleri 
geçirmekden hem ýüz öwüripdirler. Gozgalaň baslyp ýatyrylýar 
we onuň 30 adamdan ybarat ýolbaşçylary jezalandyrylyp 

---

25 
öldürilýär. Gozgalaň basylyp ýatyrylan hem bolsa‚ ol 
Jelaleddini güýçli gowşadypdyr. Şol ýylyň özünde bolsa 
Çormagunyň ýolbaşçylygyndaky mongol goşuny Jelaleddiniň 
goşunyny ýeňip‚ günorta Azerbeýjany eýeleýär. 
Mongollar Azerbaýjanyň ýerlerine ilkinji gezek 1220-nji 
ýylda çozýarlar. Bu çozuşa mongol goşun serkerdeleri Jebe we 
Subutaý ýolbaşçylyk edip‚ olaryň goşunynda 30 müň adam 
bolupdyr. 
1221-nji ýylda mongollar Marga‚ Ardabil‚ Serab‚ Hoý‚ 
Salmas‚ Balaýhan we Nahçiwan şäherlerini doly diýen ýaly 
ýumrupdyrlar. 
1222-nji ýylda mongollar Genje şäheriniň üstüne 
dökülýärler. Şäheriň ilaty mongollara güýçli garşylyk 
görkezýärler. Netijede, mongollar Genje şäheriniň ilatyndan paç 
almak bilen çäklenýärler. Mongollar şol ýylyň özünde 
Şirwanşalarynyň paýtagty Şemah şäherini hem talap‚ 
azerbeýjandan çykyp gidýärler. 
1231-nji ýylda mongollar ýene- de Genje şäheriniň soňra 
bolsa Şamhor‚ Baku we beýleki şäherleriň üstüne çozup‚ olary 
talaýarlar. 1239-njy ýylda bolsa mongollar Derbent şäherini 
eýelemek bilen Azerbaýjany basyp almagy tamamlaýarlar. 
Mongollaryň agalyk edýän döwründe Azerbaýjanyň 
ilatynyň ýagdaýy iň göz-gyny ýagdaýda bolupdyr. Mongol 
salgyt ýygnaýjylary-basgaklar ýerli ilatdan rehimsizlik bilen 
salgyt ýygnapdyrlar. Salgydyny töläp bilmedik daýhanlar dürli 
sütemlere‚ ýagny ellerinden çagalaryny alyp gulçuluga satmak 
we ş.m.sütemlere sezewar edipdirler. Iň ökde ussalar Mongoliýa 
sürlüpdir. 
Ýerli ilata ýer salgydyndan daşary emirleri we döwlet 
çinowniklerini saklar ýaly salgytlary salypdyrlar. Olardan 
başga-da ýerli ilaty ýol‚ galalar‚ köşkler we kanallary dikeltmek 
ýaly agyr işlere hem ulanypdyrlar. 

---

26 
Halkyň güýçli suratda ezilmegi XIII asyryň ahyrlarynda 
ýurduň ykdysadiýetiň düýpli krizise düşmegine getiripdir.