Türkmenistanyň Bilim ministrligi

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

44 
IV BÖLÜM 
Azerbaýjan XIX-XX asyryň başlarynda 
 
XIX asyryň birinji ýarymynda azerbaýjan-rus 
gatnaşyklary 
 Türkmençaý şertnamasy 
Demirgazyk Azerbaýjanyň Russiýa birikdirilmegi we 
onuň netijeleri 
XVIII we XIX asyrlaryň sepgidinde hem Azerbaýjanyň 
halkara ýagdaýy çylşyrymly bolmagynda galypdyr. Eýran we 
Türkiýe Zakawlazýany basyp almak syýasatyndan entek el 
çekmändir. Patyşa Russiýasy hem Zakawkazýany, şol sanda 
Azerbaýjany basyp almaga ymtylypdyr. Şu hili şertlerde 
Azerbaýjanyň ýönekeý ilaty, şeýle hem feodal gatlagyň daşdan 
görüji dolandyryjy topary Russiýa döwletine birikmegiň 
tarapdary 
bolupdyrlar. 
Patyşa 
Russiýasy 
Azerbaýjan 
meselesinde kolonial syýasatyny ýöredýärdi. Emma muňa 
garamazdan Azerbaýjanyň Russiýa birikdirilmegi onuň üçin
ähmiýetli bolupdyr. 
1800-nji ýylda Talyş, Kuba we Garabag hanlyklary 
Russiýanyň howandarlygyny kabul edýärlerler. 1801-nji ýylda 
Gruziýanyň Russiýa birikmegi baradaky manifest täzeden 
dikeldilýär. Netijede, Azerbaýjanyň şol wagtlar Gruziýanyň 
düzüminde bolan Gazak we Şamşadil soltanlyklary hem 
Russiýa birikdirilýär. 
1804-nji ýylyň başlarynda rus goşunlary Genje hanlygyny 
eýeleýärler. 1805-nji ýylda bolsa Garabag, Şeki, Şirwan 
hanlyklarynyň hökümdarlary özleriniň Russiýa birikdirilmegi 
baradaky şertnama gol çekýärler. 1806-njy ýylda Kuba we 
Bakuw, 1809-njy ýylda bolsa Talyş hanlygy Russiýa döwletine 
birikdirilýär. Şeýlelik bilen, 1809-njy ýyla çenli Demirgazyk 

---

45 
Azerbeýjanyň ähli territoriýasy diýen ýaly parahatçylykly ýol 
bilen Russiýa birikdirilýar. 
Zakawkazýanyň 
Russiýa 
birikdirilmegi 
Eýranyň, 
Türkiýänyň şeýle hem Angliýanyň we Fransiýanyň Russiýa 
bolan gapma-garşylygynyň has ýitileşmegine getiripdir. 1804-
nji ýylda Eýran, 1806-njy ýylda bolsa Türkiýe Russiýanyň 
garşysyna urşa başlaýarlar. 
Bu uruşda Zakawkazýanyň halklary, Russiýanyň 
tarapynda durupdyrlar. Uruş Russiýanyň ýeňmegi bilen 
tamamlanýar. 1813-nji ýylyň 12-nji oktýabrynda Gülüstan 
ýaraşyk şertnamasyna gol çekilýär. Parahatçylyk şertnama 
laýyklykda Eýran Demirgazyk Azerbaýjanyň Nahiçewandan 
galan ähli hanlyklaryň Russiýa birikdirilmegini ykrar edýär. 
Emma Demirgazyk Azerbaýjanyň Russiýa birikdirilmegi 
Eýrany we Angliýany kanagatlandyrmandyr. Netijede, Angliýa 
tarapyndan meçew berlen Eýran 1826-njy ýene-de Russiýanyň 
garşysyna täzeden urşa başlaýar. Urşa Türkiýe hem goşulýar. 
Urşuň gidişinde ýerli ilat yzygiderli ýagdaýda rus goşunyna 
kömek beripdurupdyrlar. Şamhoryň we Genjäniň eteginde 
Eýranyň goşuny derbi-dagyn edilýär. Rus goşunlary eýran 
goşunyny Araks derýasynyň aňrysyna çenli gysyp çykaryp, 
Günorta Azerbaýjanyň territoriýasyna girýärler we Töwriz, 
Ardabil we beýleki şäherleri eýeleýärler. Günorta Azerbaýjanyň 
ilaty rus goşunlaryny gyzgyn garşylapdyrlar. Eýran 
parahatçylyk soramaga mejbur bolupdyr. 1828-nji ýylyň 10-njy 
fewralynda Töwriz şäheriniň golaýyndaky Türkmençaý 
obasynda Eýran bilen Russiýanyň arasynda parahatçylyk 
şertnamasyna gol çekilýär. Şertnama laýyklykda Eýran 
Demirgazyk Azerbaýjandan el çekýär we ol ýerleriň Nahiçewan 
bilen birlikde Russiýa birikdirilmegini ykrar edýär. Günorta 
Azerbaýjan 
bolsa 
Eýranyň 
düzüminde 
galdyrylýar. 
Zakawkazýanyň, şeýle hem Demirgazyk Azerbaýjanyň Russiýa 

---

46 
birikdirilmegini Türkiýe hem ykrar edýär. Şeýlelikde, XIX 
asyryň başlarynda Demirgazyk we Günorta Azerbaýjan taryhy 
ösüşiň dürli ýoly bilen gitmeli bolupdyrlar. 
Demirgazyk 
Azerbaýjanyň 
Russiýa 
birikdirilmegi 
azerbaýjan halkynyň taryhy ykbalynda uly progressiw rol 
oýnapdyr. Azerbaýjan halkynyň durmuş-ykdysady, syýasy we 
medeni ösüşiniň mundan beýlekki ýoluny kesgitläpdir. Halk 
daşarky duşmanlaryň yzygiderli talaňçylykly çozuşlaryndan 
halas bolup asuda ýaşap başlapdyrlar. 
Patyşa hökümetiniň düzümine birikdirilmeginiň ilkinji 
ýyllaryndan başlap, hanlyk düzgüni ýatyrylypdyr. Azerbaýjan 
welaýatlara-prowinsiýalara bölnüp, onuň başynda patyşa 
ofiserleri (serkerdeleri)-komendantlar goýlupdyr. Olar harby-
okrug ýolbaşçylaryna, harby-okrug ýolbaşçylary bolsa öz 
gezeginde Kawkazyň baş serkerdebaşysyna tabyn bolupdyrlar. 
Komendantlar 
giň 
ygtyýarlyklardan 
peýdalanypdyrlar. 
Garabagda we Nuhda welaýat, Bakuw, Kuba we Genje 
şäherlerinde şäher sudlary döredilipdir. 
Komendantlaryň eden-etdikleri, salynýan salgytlar ilatyň 
arasynda nägilelikleri döredipdir. Bu bolsa daýhanlaryň we 
şäher garyplarynyň topalaňlaryna getiripdir. Şeýle gozgalaňlar 
1831-nji ýylda Talyşda, 1837-nji ýylda Kubada, 1838-nji we 
1849-njy ýyllarda Şekide we beýleki ýerlerde bolup geçipdir. 
Kähalatlarda ýerli han-begler bu gozgalaňlary öz peýdalaryna 
ulanjak bolupdyrlar. Emma bu gozgalaňlar diňe bir rus 
kolonizatorlarynyň garşysyna däl-de eýsem baý-feodallaryň 
garşysyna hem gönükdirilipdir. 
1840-njy ýylda patyşa hökümeti Azerbaýjanda öz 
möwrütini geçiren, Komendant dolandyrylyşyny üýtgedip, onuň 
ýerine sud-administratiw düzgüni girizýär. 1840-njy ýylyň 
reformasy boýunça Zakawkazýanyň territoriýasy paýtagty 
Tbilisi şäheri bolan Gruzin-Imeret guberniýasyna we paýtagty 

---

47 
Şemah şäheri bolan Kaspiý oblastyna bölünipdir. Azerbaýjanyň 
guberniýasynyň bir bölegi Gruzin-Imeret guberniýasyna degişli 
bolupdyr. Emma territoriýasynyň esasy bölegi Kaspiý oblastyna 
degişli bolup, oňa Şemah, Nuh, Zenkoran, Bakuw, Kuba we 
Derbent uýezdleri giripdir. 1846-njy ýylda Kaspiý oblastynyň 
ýerine Şemah guberniýasy döredilýär. 1859-njy ýylda güýçli ýer 
titremegi sebäpli Şemahyň weýarn bolmagy guberniýanyň 
merkeziniň 
Bakuwa 
geçirilmegine 
getirýär. 
Netijede, 
geberniýanyň ady hem üýtgedilip Bakuw guberniýasyna 
öwrülýär. 1868-nji ýylda Azerbaýjanyň territoriýasynda ikinji 
guberniýa-Ýelizawetpol guberniýasy döredilýär. 
Patyşa hökümeti Azerbaýjany Russiýa birikdiren ilkinji 
günlerinden başlap, ýerli feodallara we dindarlara daýanyp 
başlaýar. Ýerleriň uly bölegi patyşa hökümetiniň we ýerli han-
begleriň elinde jemlenipdir. 
Emma patyşa hökümetiniň alyp baran kolonial syýasatyna 
garamazdan, Azerbaýjanyň Russiýa birikdirilmegi ol ýerlerde 
oba hojalygyň, hünärmentçiligiň we söwdanyň ösmegine itergi 
beripdir.
Ýüpekçilik çalt depgin bilen ösüp, Russiýa äkidilýän 
ýüpegiň mukdary hem artypdyr. Oba hojalygynda haryt 
önümçiligi giňelipdir, haryt-pul gatnaşygy mundan beýläkde 
ösüpdir. Azerbaýjanyň şäherlerinde we obalarynda demirden 
ýasalýan önümleriň, dürli gurallaryň, mis gap-çanaklaryň, 
dokmaçylyk, küýzegärçilik önümleriniň önümçiligi giňelipdir. 
Halyçylyk giňden ösüpdir. Azerbaýjan halylary ýurduň daşynda 
hem uly meşhurlyga eýe bolupdyr. XIX asyryň 20-nji 
ýyllarynda Azerbaýjanda manufaktura görnüşindäki kärhanalar 
hem peýda bolup başlapdyr.