Türkmenistanyň Bilim ministrligi

Medeniýet 
XVI-XVIII asyrlarda Azerbaýjanda medeniýet we ylym 
ösmegini dowam etdiripdir. Ysmaýyl I öz hökümdarlyk eden 
döwründe edebiýata we sungata aýratyn ähmüýet beripdir. 
Onuň köşgünde Surury, Şahy, Matemi, Tufeýli, Kasymy ýaly 
şahyrlar ýaşap öz döredijiliklerini artdyrypdyrlar. Şahyrlaryň öz 
jemgiýeti bolup, oňa ``şahyrlaryň şasy Habibi`` ýolbaşçylyk 
edipdir. 
Ysmaýyl I şanyň özi hem görnükli şahyrlaryň biri bolmak 
bilen, ol goşgularyny öz ene azerbeýjan dilinde ýazypdyr. 
Onuň Ysmaýyl şa Hatai diýen şahyr lakamy bolup, ol 
azerbaýjan edebiýatynyň ösmegine uly täsirini ýetiripdir. Bu 
döwürde beýik şahyr Muhammet Fizulynyň döredijiligi 
azerbaýjan poeziýasynyň çür depesi bolupdyr. Onuň döreden 
``Leýli- Mejnun``, ``Şikaýatnama`` we beýleki eserleri uly 
meşhurlyga eýe bolupdyr. XVI-XVII asyrlarda Muhammet 
Amany, Gowşy Töwrizi, Mesihi, Tarzi Afşar, Saiba Töwrizi we 
beýlekiler ýaly şahyrlar hem azerbeýjan diliniň we 
edebiýatynyň döredijilikli ösmeginde öz goşantlaryny 
goşupdyrlar. 
Halk 
özleriniň 
taryhy- 
gahrymançylyk 
dessanlarynyň (eposlar) üsti bilen han- begleriň eden 
etdiliklerini we basypalyjylary tankytlap, halkyň olara garşy 
göreşindäki edermenliklerini, gahrymançylyklaryny wasp 

---

41 
edipdirler. Şol wagt halkyň dilden döreden ``Şa Ysmaýyl``, 
``Asly we Kerem``, ``Aşyk Garyp``, ``Abbas we Gülgöz`` ýaly 
eserleri şu günlerde hem öz ähmüýetini ýitirmän gelýär. 
XVI-XVII asyrlarda aşug (dessançylyk) sungatynyň hem 
ýokary göterilen döwri bolupdyr. Halk aýdymçylarynyň- 
aşugçylaryň ýerine ýetiren folklor eserleri häzirki döwürde hem 
saklanyp galypdyr. Aşyk Gurbany XVI asyrda halk 
aýdymlaryny- aşugy aýdymlary ýerine ýetiren tanymal 
aýdymçylarynyň biri bolupdyr. XVII asyrda bolsa Aşyk Abbas, 
Sary aşug, Aşug Abdylla ýaly aýdymçylar halkyň arasynda 
giňden tanalypdyr.
Suratkeşlik, hatdatlyk we jaý gurluşyk sungaty hem 
ösüpdir. Bu döwürde XIV asyrda Töwrizde dörän miniatýura 
suratkeşligi özüniň ösüşiniň iň ýokary derejesine ýetipdir. 
Soltan Muhammet sungatyň bu görnüşiniň görnükli wekili 
bolupdyr. Onuň miniatýuralary Leningradyň, Londonyň, 
Leýpsigiň, Wenesiýanyň muzeýlerinde saklanýandyr. Sungatyň 
bu mekdebi Kemaleddin Behzada, Mir Musawir Töwrizi, Mir 
Zeýnalabdin Töwrizi, Möwlana Muzaffer Aly we beýlekiler 
ýaly ukyply suratkeşleri taýarlap ýetişdiripdir. XVI-XVII 
asyrlar Azerbaýjanyň taryhyna, tebigatyna bagyşlanan hem 
birnäçe işler ýazylypdyr. Azerbaýjan taryhçysy Gasanbek 
Rumly Azerbeýjanyň taryhyna bagyşlap 12 tomdan ybarat 
``Ahsan at-tawarih`` diýen ýygyndysyny ýazýar. Isgenderbek 
Munşi bolsa Azerbaýjanyň, Eýranyň we goňşy döwletleriň 
taryhy boýunça gymmatly ýygyndyny ýazyp galdyrypdyr. 
Azerbaýjanda lukmançylyk ylmy hem belli bir ösüşe eýe 
bolupdyr. Halk arasynda Hakim kiçik (kiçijek lukman) ady 
bilen Abulfath Töwrizi giňden tanalýan lukman bolupdyr. Onuň 
boýy kiçi bolany üçin oňa Hakim kiçik diýip at beripdirler. 
Ondan başga-da Ala Töwrizi, Imadaddin Mahmudy we beýleki 
lukmanlar hem halkyň arasynda tanymal adamlar bolupdyr. 

---

42 
Bu döwürde Gündogarda entek kitap çap etmek işi 
bolmadyk bolsa-da kitaplar golýazma görnüşinde ýörite kitap 
göçürijiler (hatdatlar) tarapyndan göçürilip köpeldilipdir we 
satylypdyr. Şeýle ussat hatdatlaryň içinde Mir Aly Töwriziň 
ogly Ubeýdullany, Aly-bek Töwrizini, Muhammet Bagir 
Ordubady, Nyzam ad-din Aly Ardebili, Mir Abdulbegi 
Danyşmendi, Aly Riza Töwrizi Abbasyny we beýlekileri 
görkezmek bolýar. 
XVIII asyrda esasan hem Eýran agalygy ýok edilenden 
soňra Azerbaýjanyň şäherlerinde medeni durmuş janlanyp 
başlanýar. Şäherleriň köpüsinde mekdepler, medreseler 
açylypdyr. Azerbaýjan dilinde taryhy edebiýatlar peýda bolup 
başlapdyr. Mysal üçin azerbaýjan dilinde ýazylan ``Hanadan-e 
Sefewi`` atly eserde sefewiler dinastiýasynyň dörän wagtyndan 
başlap taryhy beýan edilýar. 
XVIII asyr azerbaýjan şahyrlary halkyň ruhuna has ýakyn 
eserleri döretmek bilen, olary azat edijilik göreşe çagyrypdyrlar. 
Nişat Şirwany, Şakir Şirwany we beýlekiler ýaly görnükli 
azerbeýjan edebiýatçylarynyň wekilleriniň eserlerinde ýurda uly 
zyýan ýetirýän daşary ýurt basypalyjylarynyň eden-etdiliklerine 
we özara uruşlara garşy närazylyk bildiripdirler. 
Şakir Şirwany özüniň ``Şirwan hakynda gürrüň`` diýen 
muhammesinde 1743-nji ýyldaky gandöküşikli wakany, Nedir 
şanyň goşunynyň Şemahdaky gozgalaňy basyp ýatyryşyny 
beýan edýär. 
XVIII asyrda Şirwandaky özara uruşlar barada bolsa 
Azerbaýjanyň beýleki görnükli şahyry Aga Masihiniň 
muhammeslerinde öz beýanlaryny tapýar. 
XVIII asyrda Azerbeýjanda prozanyň dürli görnüşleri 
ösüpdir. ``Şahriýar hakynda gürrüň``, ``Ogry we kazy`` ýaly 
proza eserleri öz döwründäki sosial deňsizligi paş edipdir. 
XVIII asyrda azerbajan poeziýasyny ösdürmekde liriki şahyrlar 

---

43 
Molla Panah Wagif we Molla Weli Widady görnükli yz 
galdyrypdyrlar. Şahyr Wigafini Garabagyň hany Ibragim han 
köşgüne çagyryp, ony özüniň baş weziri edip hem belläpdir. 
XVIII asyrda azerbaýjan poeziýasy, esasan hem dessançylyk 
Kawkaz halklarynyň poeziýasyna görnüp duran täsirini 
ýetiripdir. Ermeni, lezgin dessançylarynyň köpüsi özleriniň 
aýdymlaryny azerbeýjan dilinde ýerine ýetiripdirler. Gruziýada, 
Ermenistanda we Dagystanda azerbeýjan poeziýasy uly 
meşhurlyga eýe bolupdyr. Saz sungaty hem ösüpdir. Tar, 
kemençe, zurnaý, tüýdük, nagara, dep ýaly saz gurallary giňden 
ýaýrapdyr.