Türkmenistanyň Bilim ministrligi

Azerbaýjan-rus gatnaşyklary
Stambul parahatçylyk şertnamasy 
Baryp XV asyryň ikinji ýarymyndan başlap, azerbaýjan-
rus gatnaşyklary janlanyp başlaýar. 1465-nji ýylda Şirwan şasy 
Farruh Ýasar Moskwanyň beýik knýazy Iwan III öz ilçisini 
iberýär. Muňa jogap edip Moskwanyň knýazy hem 1466-njy 
ýylda Wasiliý Paniniň ýolbaşçylygynda öz ilçi wekillerini 
Şemaha iberýär. Olar bilen birlikde Azerbaýjana twerli täjir, 
belli syýahatçy Afanasiý Nikitin hem gelýär. Ol özüniň ``Üç 
deňziň aňyrsyna syýahat`` diýen işinde Azerbaýjana eden 
syýahaty barada hem ýazýar. 
1521-nji ýylda Sefewi döwletiniň hökümdary şa Ysmaýyl 
I Moskwa ilçilerini iberipdir. Moskwa knýazy Wasiliý III 
birnäçe top we beýleki ýaraglary berýär. 1569-njy ýylda bolsa 
ruslar Tahmaspa 100 sany top bilen 500 sany tüpeň iberýär. 
Ruslar Azerbaýjanyň osmanlara garşy göreşini goldapdyr. 
XVIII asyryň birinji ýarymynda hem Azerbaýjanyň osman we 
eýran basypalyjylaryna garşy göreşi dowam edipdir. XVIII 
asyryň 20-nji ýyllarynda Şirwan Eýrana garşy göreşiň 
merkezine öwrülipdir. Emma Şirwanly daýhanlaryň ilkinji 
gozgalaňlary üstünlik getirmändir. Gozgalaňçylaryň ýolbaşçysy 
demirgazyk-gündogar Azerbaýjanyň feodallarynyň biri Gajy 
Dawud Russiýa döwletinden harby kömek soraýar. Emma ruslar 
olara kömek etmändirler. Sebäbi Russiýa döwletiniň imperatory 
Pýotr I şol wagtky gündogar syýasaty muňa ters gelipdir. Bu 

---

34 
ýagdaýda Gajy Dawud Dagystan feodallaryndan kömek sorap 
ýüz tutýar. 1721-nji ýylda dagystanlylaryň kömek bermeginde 
gozgalaňçylar Şemahy gabap basyp alýarlar. Gozgalaňçylar 
şäheri talaýarlar. Talaňçylyk mahaly Şemahdaky rus täjirler 
hem uly zyýan çekýär. Bu bolsa Russiýa döwletinde nägilelik 
döredýär. Pýotr I rus täjirlerine ýetiren zyýanlary üçin 
gozgalaňçylardan ar almagyň kararyna gelýär. Gajy Dawud bu 
ýagdaýdan çykalga gözläp Türkiýä ýüz tutýar. Bu bolsa Pýotr I 
Kaspiý deňziniň kenarlaryndaky welaýatlara harby ýöriş 
etmegine bahana bolýar. Pýotr I ýörişine başlamazdan öň öz 
ýörişiniň maksady barada azerbeýjan dilinde ``Manifest`` 
çykaryp, halka ýaýradýar. Manifesti okan ýerli halk Pýotr I 
gelmegini goldapdyrlar. 1722-nji ýylda Pýotr I Derbentde 
düşleýär. Onuň ýanyna Bakuwyň, Salýanyň, Reşdiň we beýleki 
ýerleriň 
dürli 
gatlaklarynyň 
wekilleri 
gelip, 
ondan 
Azerbaýjanyň ýerlerini daşarky duşmanlardan goramak üçin rus 
goşunlaryny 
ibermegini 
hem-de 
özlerini 
Russiýanyň 
tabynlygyna almagyna haýyş edipdirler.
Netijede, 1723-nji ýyla çenli Kaspiý deňziniň tutuş 
günbatar we günorta –günbatar kenarlary rus goşunlary 
tarapyndan eýelenýär. Rus goşunlarynyň Kaspiý deňziniň 
kenarlarynda peýda bolmagyndan howatyr edip Türkiýe 1723-
nji ýylda öz goşunyny Zakawkazýa girizýär. 1734-nji ýylda 
bolsa Stambulda bu iki döwletiň arasynda şertnama baglaşylýar. 
Şertnama laýyklykda Zakawkazýe Türkiýe bilen Russiýanyň 
arasynda paýlaşylýar. Türkiýe Russiýanyň Kaspiý deňziniň 
kenarlaryndaky agalygyny ykrar edýär. Russiýa bolsa öz 
gezeginde Türkiýanyň Zakawkazýanyň beýleki ýerlerindäki 
agalygyna garşy bolmajakdygyna wada berýär. Stambul 
şertnama görä, Şirwan içerki syýasaty boýunça awtonom 
hukugyna eýe bolýar. Türkiýe Şirwanyň ýerlerinde goşunyny 
saklamak hukugyndan kesilýär. 

---

35 
XVIII asyryň 30-njy ýyllarynda Azerbaýjanda ýagdaý 
ýene-de ýitileşip başlaýar. Onuň territoriýasy Türkiýe bilen 
Eýranyň arasyndaky söweş meýdanyna öwrülýär. Eýran-türk 
urşy döwründe Russiýa döwleti Reşt (1732) we Genje (1735) 
şertnamalary boýunça Eýranyň peýdasyna Kaspiý deňziniň 
kenarlaryndaky welaýatlardan el çekýär.