Türkmenistanyň Bilim ministrligi

 
 
 

---

48 
Azerbaýjanyň sosial-ykdysady ýagdaýy
XIX asyryň ikinji ýarymynda Azerbaýjanyň ösüşinde täze 
döwür başlanýar. Bu döwürde Russiýada başlanan sosial-
ykdysady üýtgeşmeler Azerbaýjana-da öz täsirini ýetiripdir. 
Russiýada krepostnoýçylyk hukugynyň ýatyrylmagy kapitalistik 
gatnaşyklaryň ösmegine itergi beripdir. Russiýanyň ýüpek mata 
senagatynyň ýüpegi talap edip başlamagy Azerbaýjanda ýüpek 
egirme-dokma fabriginiň döremegine getiripdir. 60-njy ýyllaryň 
başynda Hanabatda moskwaly senagatçylar Alekseý we 
doganlar Woroninler 432 stanokly 500 orunlyk ýüpek egirme-
dokma fabrigini gurýarlar. 1865-nji ýylda Kadabek mis erediji 
zawod işe girizilip, onda 200 işçi işläpdir. 
1859-njy ýylda rus telekeçileri tarapyndan Surahanda 
nebiti gaýtadan işleýän iri zawod gurulýar. Bu zawoddan başga-
da Apşeronda onlarça nebit senagaty kärhanalary işläpdirler. 
Obalarda kapitalistik gatnaşyklar haýal ösüpdir. Russiýada 
krepostnoýçylyk hukugy ýatyrylandan 10 ýyl geçensoň 1870-nji 
ýylda Azerbaýjanda daýhan reformasy geçirilipdir. Bu reforma 
daýhanlaryň feodallara garaşlylygynyň soňuna çykman, tersine, 
feodallaryň 
daýhanlary 
mundan 
beýläkde 
ezmegine 
mümkünçilik döredipdir. Daýhanlar reformadan soň hem ýer 
eýeleriniň peýdasyna dürli borçlary ýerine ýetirmeli 
bolupdyrlar. Olar tölegleri pul ýa-da azyk görnüşinde 
töläpdirler. Suwarymly ýerler we öri meýdanlar ýene-de han-
begleriň ellerinde galypdyr. 
Azerbaýjanda 
daýhan 
reformasy 
hemme 
ýerde 
geçirilmändir. Ol diňe beglik ýerlerinde ýaşaýanlara degişli 
bolup, galan ýerlerede geçirilmändir. Daýhanlaryň 70 %-ni öz 
içine alýan döwlet ýerlerinde ýaşaýan daýhanlara degişli 
bolmandyr. Bulara garamazdan Azerbaýjanda geçirilen daýhan 
reformasy belli bir derejede oba kapitalizmiň ösüşine itergi 
beripdir. Daýhanlaryň azat bolmagy şäherlerde ösýän senagaty 

---

49 
üpjün etjek işçi armiýasynyň rezerwini döredipdir. Olar ýuwaş-
ýuwaşdan işçi kadrlarynyň üstüni doldurypdyrlar. 
Deýhanlar reformasy ýurtda haryt gatnaşyklarynyň 
kapitalistik-haryt gatnaşyklarynyň peýda bolmagyna hem 
getiripdir. 
Azerbaýjanda 
ykdysadyýetiň 
we 
pul-haryt 
gatnaşyklarynyň ösmeginde 1883-nji ýylda Bakuwy Tiblisi 
şäheri bilen birleşdiren Zakaspiý demir ýolunyň bakuw 
böleginiň gurluşygy we Kaspi deňiz gämi gatnawy uly orny 
eýeläpdir. Azerbaýjanyň Russiýa döwleti bilen söwda 
gatnaşygy giňelip başlapdyr. Rus telekeçileriniň azerbaýjan çig 
malyna bolan islegi has artyp başlaýar. 80-nji ýyllaryň 
ahyrlarynda dörän pagta senagaty Azerbaýjanyň oba 
hojalygynyň esasy pudagy hökmünde mundan beýläk ösüp 
başlapdyr. Pagta senagatynyň ösmegine birinji nobatda rus 
pagta senagatynyň oňa bolan islegi şert döredipdir. Netijede 
bolsa, Azerbaýjanyň uýezdlerinde senagatyň täze pudagy bolan 
pagta arassalaýan zawodlaryň peýda bolmagyna getiripdir. 
Azerbaýjanyň oba hojalygynda buýan köküni almak, 
temmäkiçilik, üzümdarçylyk, bagbançylyk ýaly pudaklary uly 
ösüşlere eýe bolup, olar Russiýanyň bazarlary bilen ýakyn 
gatnaşykda bolupdyrlar. 
Emma bulara garamazdan, Azerbaýjanyň obalarynda 
feodal gatnaşyklaryň saklanmagy ol ýerlerde kapitalizmiň 
ösüşini bökdäpdir. Ýerleriň öňküsi ýaly döwletiň, pomeşikleriň 
we han-begleriň elinde saklanmagy daýhanlarda nägileligi 
artdyrypdyr. Bu bolsa öz gezeginde daýhanlaryň ýerli hen-
begleriň we rus kolonizatorlaryň garşysyna göreşe galmagyna 
getiripdir. Ýaraglanan daýhanlaryň uly bolmadyk toparlarynyň 
han-begleriň we patyşa çinownikleriniň üstüne çozuş edip, 
olaryň ellerinden zatlaryny alyp garyplara paýlan wagtlary hem 
az bolmandyr. Bu daýhanlaryň özboluşly çykyşy bolup, halk 

---

50 
arasynda olara gaçaklar diýip at beripdirler. Şeýle otrýadlaryň 
biri Zangerur we Nahiçewan uýezdlerinde hereket edip, oňa 
belli gaçak Nabi ýolbaşçylyk edipdir. Ol birnäçe ýyllap 
ezijileriň garşysyna göreş alyp barypdyr. 
Umuman alanymyňda, XIX asyryň ikinji ýarymynda 
Azerbaýjanyň obalarynda kapitalistik gatnaşyklar haýal we köp 
kynçylyklar bilen ösüpdir. Hemme ýerlerinde bir meňzeş 
ösmändir. 
Senagatda esasan hem nebit senagatynda ösüş bildiripdir. 
Bu ösüş ilkinji nobatda rus senagatynyň ýangyja bolan islegi 
bilen bagly bolupdyr. Nebit senagatyna XIX asyryň II 
ýarymyndan başlalp ýerli rus maýadarlary bilen birlikde daşary 
ýurt maýadarlary hem aralaşyp başlapdyrlar. 
1885-nji ýylda Baku guberniýasyndan 489 mln. put nebit 
alnypdyr. Doganlar Nobeliň firmasy 1879-njy ýylda 3 mln. 
manat maýa goýan bolsa, 11 ýyldan soň, ol 15 mln. manada 
baryp ýetipdir. Nebiti gaýtadan işleýän zawodlaryň sany ýyl 
geçdigiçe artyp başlapdyr. 1890-njy ýylda Bakuwda şeýle 
zawodlaryň 148-si işläpdir. Bakuwyň nebiti Ýewropa, Aziýa, 
1886-njy ýylda Hindistana, soňra bolsa Hytaýa çenli baryp 
ýetipdir. 
Bakuwyň nebit senagatynyň güýçli ösmegi onuň 
Kawkazda iri senagat merkezine öwrülmegine getiripdir. 
Senagatyň ösmegi bilen onuň ilaty hem ösüpdir. 1897-nji ýylda 
onuň ilaty 113.904 adama ýetipdir. Azerbaýjanyň beýleki 
şäherlerinde hem senagatyň dürli görnüşleri bilen bilelikde ilat 
sany hem artypdyr. Kuba şäheriniň ilaty 18 müň, Şemahyňky 23 
müň, Nuhuňky 26 müň, Şuşuňky 26 müň, Ýelizawetpoluňky 34 
müň adama baryp ýetipdir. Netijede, Azerbaýjanyň ilatynyň 
sosial gurluşynda hem üýtgeşmeler bolup geçýär. Ýurtda täze 
buržuaz we proletar synplary döreýär. Azerbaýjanda buržuaz 

---

51 
synpy köp milletiň ruslaryň, azerbaýjanlaryň, ermenileriň we 
beýleki milletleriň wekilleri hökmünde kemala gelipdir. 
Buržuaz synpy bilen bilelikde ýene-de bir synp proletariat 
synpy hem peýda bolýar. Azerbaýjanda proletariat synpynyň 
kemala gelmeginde obalardaky ýersizleşen daýhanlar esasy rol 
oýnapdyrlar. Olar iş gözläp şäherlere gidip proletariatlara 
öwrülipdirler. Işçiler synpynyň kemala gelmeginiň ýene-de bir 
çeşmesi Günorta Azerbaýjandan iş gözläp gelýän talaban 
daýhanlardy. Bakuwda senagatyň güýçli ösmegi köp mukdarda 
işçi güýjini talap edýärdi. Bu bolsa öz gezeginde Bakuwda 
köpmilletli işçi synpynyň döremegine şert döredipdir.