Türkmenistanyň Bilim ministrligi
Download 1.51 Mb. Pdf ko'rish
|
wlüýägulyýew M Türki ýurtlaryň taryhy-2010`HTTU
|
Medeniýet
XIX asyryň ikinji ýarymynda XX asyryň başlarynda Azerbaýjanda medeniýet ösmegini dowam etdiripdir. Ýurtda edebiýat janlanypdyr, milli teatr döräpdir we gazetler çap edilip başlanypdyr. 1875-nji ýylda ilkinji azerbeýjan gazeti ``Ekinçi`` ady bilen çykyp başlaýar. Gazetiň redaktory belli publisist G.B. Zardabi bolupdyr. Bu döwürde şäherleriň birnäçesinde kitaphanalar we ylmy jemgiýetler peýda bolupdyr. 1894-nji ýylda Bakuw şäherinde N. Narimanow tarapyndan ilkinji kitaphana esaslandyrylýar. XIX asyryň ahyrlarynda XX asyryň başlarynda azerbeýjan medeniýetini, aň-bilimini ýaýratmakda alym we akyldar 55 Gasanbek Melikowyň (1842-1907), belli dramaturg Najapbek Wezirow (1854-1926), mugallym we aň-bilim ýaýradyjy, satirik-şahyr Seýit Azym Şirwany (1835-1888), Azerbaýjanyň belli syýasy we jemgiýetçilik işgäri Naryman Narymanow (1870-1925) we beýlekiler uly goşantlaryny goşupdyrlar. Olar öz işlerinde ýurtda dowam edýän sosial deňsizlikleri, yzagalaklyklary tankytlamak bilen demokratiýanyň we aň- bilimiň ösmegini wagz edipdirler. XX asyryň başlarynda ýurtda sowatsyzlygy ýok etmek ugrunda hem uly işler alnyp barlypdyr. G. Zardabi, U. Gajybekow, G. Mahmutbekow, S. Ganizade we beýlekiler ýaly halk magaryfçylary halkyň arasynda sowatsyzlygy ýok etmekde, bilim ulgamyny giňeltmekde göreşipdirler. Azerbaýjanda jemgiýetçilik-syýasy durmuşyň janlanmagy bilen metbugatda hem öňegidişlikler bolup geçýär. 1904-1908- nji ýyllarda azerbeýjan dilinde ``Gummet``, ``Tehamýul``, ``Ýoldaş`` ýaly gazetler çykarylypdyr. Olardan başga-da, rus we ermeni dillerinde ``Bakinskiý raboçiý``, ``Gudok``, ``Prizyw``, ``Banwori draýn``, ``Orer`` we beýlekiler ýaly gazetler hem peýda bolupdyr. Azerbaýjanda jemgiýetçilik-syýasy pikiriň ösmeginde rewolýusion-demokratik metbugatyň giňden çap edilmegi uly ähmiýete eýe bolupdyr. 1906-nji ýylda J. Mametkulizadanyň redaktorlyk etmeginde ``Molla Nasreddin`` atly söweşjeň satiriki žurnal çykarylyp başlanýar. Bu žurnal Azerbaýjanda demokratik edebiýatyň we metbugatyň ösmeginde görnükli orny eýeläpdir. ``Molla Nasreddin`` žurnalynyň çykmagy bilen azerbeýjan dilinde ``Bahlul``, ``Tuty``, ``Zenbur``, ``Baba Emir`` ýaly hem satiriki žurnallar çykarylypdyr. Çagalar üçin hem birnäçe žurnallar neşir edilipdir. Buržuaz metbugatyň sany hem artypdyr. Olaryň ``Şergi-rus``, ``Irşat``, ``Nijat`` ýaly gazetleri bilen bir hatarda ``Fiýurat``, ``Şelale`` we beýlekiler 56 ýaly žurnallary hem çykarypdyrlar. ``Kaspiý`` we ``Bakuw`` ýaly rus dilinde çykýan buržuaz gazetleri hem yzygiderli çykarylyp durupdyr. XX asyryň başlarynda Azerbaýjanyň rewolýusion- demokratik edebiýaty mundan beýläk-de ösüpdir. Edebiýatyň bu ugruny ösdürmekde J. Mämetkulizade, M. A. Sabir, N. Narymanow, A. Ahwerdow ýaly wekilleriniň roly uludyr. Edebiýatyň realistik ugruny ösdürmekde bolsa N. B. Wezirow, S. S. Ahundow, S. M. Ganidze, Ýusup Wezir we beýlekiler ýaly wekilleri uly abraýa eýe bolupdyrlar. Azerbaýjanyň teatr sungatynda hem öňegidişikler bolupdyr. Teatr sungatyny ösdürmekde J. Reýnalow, G. Arablinskiý, M. Alyýew, G. Sarabskiý, A. Şarifzade, Sidgi Ruhulla we beýleki görnükli artistler meşhurlyga eýe bolupdyrlar. Olar azerbeýjan teatr sungatynyň realistik däbini dowam etdiripdirler we ony ösdüripdirler. Azerbaýjanyň saz sungaty hem täze-täze eserler bilen baýlaşdyrylypdyr. Saz sungatynyň öňe gitmeginde U. Gajybekow, M. Mogamaýew, J. Garýagdy, G. Sarabskiý, K. Primow we beýlekiler uly goşantlaryny goşupdyrlar. 1908-nji ýylda U. Gajybekowyň goýan ``Leýli we Mejnun`` operasy azerbaýjan opera sungatynyň döremeginiň nyşany bolupdyr. Azerbaýjanyň şekillendiriş sungatyny ösdürmekde A. Azymzade, B. Kengerli we beýlekileriň eserleri uly ähmiýete eýe bolupdyrlar. |
