Türkmenistanyň Bilim ministrligi

Azerbaýjan SSR-niň döredilmegi 
1919-njy ýylyň maý aýynda Azerbaýjanyň kommunistleri 
``Garşsyz Sowet Azerbaýjany ugrunda`` diýen şygary öňe 
sürýärler. Bu şygar astynda kommunistler işçileri we 
daýhanlary, tutuş progressiw pikirli adamlary Azerbaýjan Sowet 
Respublikasyny döretmek ugrundaky göreşe çagyrypdyrlar. Bu 
çagyryşa jogap edip diňe bir işçiler däl-de, eýsem daýhanlar 
hem köpçülikleýin guramaçylykly çykyş edip başlapdyrlar. 
1919-nji ýylda Azerbaýjanyň ähli uýezdlerinde daýhanlar bilen 
pomeşikleriň arasynda ýaragly çaknyşyklar bolup geçýär. 
Genje, Gazak, Şuş, Gökçaý we Lenkoran uýezdlerinde ýaragly 
gozgalaň has giň gerime eýe bolupdyr. Genje uýezdiniň Gyzyl-
Gajylyly obasynda Meşady Kadyryň ýolbaşçylygynda bolup 
geçen daýhanlar gozgalaňy pomeşiklere uly howyp salypdyr. 
Ýene-de bir daýhanlaryň ýaragly otrýady Gazak uýezdiniň 
Ýokary-Aýyply we beýleki obalarynda hereket edipdir. Bu 
ýerde 1919–njy ýylyň güýz aýynda Gyzyl gwardiýanyň
daýhanlar otrýadlary döredilipdir Garabagda, Şamsadil we 
Gazak yýezdlerinde azerbaýjan we ermeni daýhanlary birleşip, 
musawat we daşnak häkimetiniň garşysyna çykyş edipdirler. 
Musawatçylaryň yaragly güýçlerniň garşysyna Geranboý-
Ahmetli obasynda Gatyr Mamedin ýolbaşçylygyndaky
daýhanlar otrýady duýdansyz göreş alyp barypdyrlar. Gatyr 
Mamediň we Meşady Kadyryň daýhanlar otrýady dowlet 
edaralarnyň, hanlaryň, begleriň we pomeşikleriň üstüne çozuş 
edip, olaryň ýerlerini we mallaryny daýhanlara paýlap 
beripdirler. Musawatçylara 1919–njy ýylyň sentýabr aýynda 
Gatyr Mamedi wagşylarça öldürmek başardan hem bolsa, 
tutuşlugyna daýhanlar hereketiniň öňini almak başartmandyr. 
Rewolýusion wakalaryň içinde Lenkoran uýezdiniň 
zähmetkeşlerniň Sowet häkimýeti ugryndaky göreşi has 
tapawutlanypdyr. 1919–njy ýylyň 25– nji aprelinde işçileriň,

---

64 
daýhanlaryň we rewolýusion esgerleriň ýaragly otrýadlary
tarapyndan reaksion ofiserleri ýesir alýarlar we Lenkoran uýezd 
uprawasyny (iş dolandyryjysyny) agdarýarlar. Häkimýet 
Rewolýusion Komitetiň eline geçýär. 
Rewolýusion hereketden gorkan musawaçylar we
reaksiýon toparlar tutha – tutlugy we terrorçylykly hereketi 
güýçlendiripdiler. 
Sowet häkimiýeti ugrundaky göreşde duşmanyň elinde K. 
Agasiew, A. Aliew, M. Aýdinbekow, F. Gubanow, B. Dadaşew, 
A. Katarzade, I. Kolomiýsew, M. Melikýans, M. Musawi, B. 
Sardarow, A. Suleýmanow we beýlekiler ýaly halkyň edermen 
ogullary 
wepat 
bolupdyrlar. 
Bu 
waka 
Azerbaýjan 
musawatçylarynyň halka dönükligini ýene-de bir gezek subut 
etdi. 
1920-nji 
ýylyň 
24-nji 
aprelinde 
Azerbaýjanyň 
Kommunistik (bolşewikler) Partiýasynyň Merkezi Komitetiniň 
(AK(b) P MK) harby tehniki kommisiýasy ähli raýon harby-
syýasy kommisiýalaryna ýaragly gozgalaňy taýarlamak 
boýunça göreşiň instruksiýasyny iberýär. 
1920-nji ýylyň 27-nji aprelinde Bakuwda gozgalaň turýar. 
Azerbaýjanyň gozgalaň eden zähmetkeşlerine 11-nji Gyzyl 
Goşun 
kömege 
gelipdir. 
Azerbaýjan 
kommunistleri 
musawatçylar parlamentine ultimatum berip, Bakuwyň esasy 
punktlaryny eýeläpdirler. Netijede, şol gün musawatçylar 
parlamenti 
häkimiýetiň 
Azerbaýjanyň 
rewolýusion 
kommitetiniň eline geçýändigi baradaky karara gol çekýär. 
Şeýlelikde, 1920-nji ýylyň 27-nji aprelinden 28-nji apreline 
geçilen gije musawatçylar hökümeti agdarylýar we 
Azerbaýjanda Sowet häkimiýeti ýeňýär. Azerbaýjan Sowet 
Sosialistik Respublikasy jar edilýär. Wagtlaýyn rewolýusion 
Kommitet döredilip, onuň düzümüne N. Narimanow (başlyk), 
A. Aliýew, D. Buniatzade, M. Guseýnow, A. Garaýew, G. 

---

65 
Musabekow we G. Sultanow giripdirler. Azerbaýjan Sowet 
Sosialistik rewolýusiýasy yglan edilýär. 1920-nji ýylyň 28-nji 
aprelinde bolsa, Azerbaýjan Rewolýusion Kommiteti N. 
Narimanowyň ýolbaşçylygynda Halk Komissarlar Sowetiniň
ilkinji düzümini tassyklaýar. 
1921-nji ýylyň 6-njy maýynda Bakuwda Azerbaýjan SSR-
niň Sowetleriniň I gurultaýy bolup, onda Azerbaýjanyň ilkinji 
Konstitusiýasy kabul edilýär. Konstitusiýanyň kabul edilmegi 
Azerbaýjan halkynyň syýasy ösüşinde uly taryhy ähmiýete eýe 
bolupdyr. Gurultaýda ýokary döwlet organlary Azerbeýjan 
Merkezi Ispolnitel Komiteti (AzMIK) we Halk Komissarlar 
Soweti saýlanypdyr. HKS-yň başlyklygyna N. Narimanow, 
AzMIK-nyň başlyklygyna M. Gajyýew saýlanypdyr.