Türkmenistanyň Bilim ministrligi

Gyrgyzlar 1916-njy ýyldaky halk gozgalaňynda 
Patyşa Russiýasy bu gozgalaňdan ýarym asyr öň 
gyrgyzlaryň topraklaryny basyp alypdy. Rus imperatorlugy 
Merkezi Aziýada milli-baknalyk syýasatyny alyp barypdyr. 
Esasanam rus hökümdary tarapyndan alnyp barylýan toprak 
syýasaty halky gaty bimaza edipdir. Rus we ukrainaly daýhanlar 
has gowy topraklara eýe bolmak üçin Russiýadan Gyrgyzystana 
göçmäge başlapdyrlar. Rus hökümeti gyrgyzlaryň suwarymly, 
bereketli topraklaryny halkyň elinden alyp rus we ukrainalylara 
beripdir. Çünki bu gelenler Patyşa hökümetiniň sebitdäki 
daýanjy bolmalydy. Gyrgyzlaryň elinden topraklarynyň 
alynmagy olarda uly ýaralar açypdyr.

---

253 
Şeýle hem Gyrgyzystayň tebigaty we howa şertleri 
Merkezi Russiýanyňka örän meňzeýärdi. Şol sebäpli hem rus 
we ukrainalylar ilki bilen bu ýeri saýlaýardylar. Birinji jahan 
urşundan öň Türküstana göçüp gelen 540 müň daýhandan 110 
müňi, ýagny 20%-i Pişpek we Pržewal uýezdlerinde mesgen 
tutupdyrlar. Demirgazyk Gyrgyzystanyň bu sebiti ruslaryň 
merkezi bolupdyr. 1916-njy ýýlda Pržewaldaky ilatyň 24%-
inden gowragy rus we ukrainalylar bolup, olar bereketli 
topraklaryň 67%-ine eýedirler. Bu ýagdaý Pişpek uýezdi üçin 
hem degişlidi.
Birinji jahan urşy ýyllarynda hasyl ik esse azalypdyr. Iri 
we kiçibaş mallaryň baş sany birden azalypdyr. Diňe harby 
maksatly Semireçýeden ýygnanan dürli önümleriň jemi bahasy 
55 million rubl töweregi bolupdyr. Bazardaky bahalar galypdyr, 
salgytlaryň mukdary ýokarlanypdyr. Meselem 4 rubl bolan 
maşgala salgydy 8 rubl bolupdyr. Şeýle hem 1 rubl 84 kopeýek 
bolan uruş salgydy alynmaga başlanypdyr. 
Patyşa hökümediniň adamlary urşy bahana edip ýerli 
halkdan gereginden köp at, düye, egin-eşik, keçe we çadyr 
ýygnapdyrlar. 
Gulluga 
çagyrylan 
rus 
daýhanlaryň 
meýdanlarynda gyrgyzlar zor bilen işledilipdir. Bu bolsa şeýle 
hem kyn ýagdaýdaky halka örän agyr ýük bolupdyr. 
Uruş ýyllarynda yerli halkyň topraklarynyň zor bilen 
alynmagyna dowam edilipdir. Mysal üçin 1915-nji ýyla çenli 
diňe Çu jülgesinde gyrgyzlaryň elinden 700 mün gektardan 
gowrak toprak alnypdyr. Günorta Gyrgyzystanda bolsa rus 
daýhanlaryna 82 müň gektar toprak berlipdir. 
Halkyň gozgalaň turuzmagynyň ýene bir sebäbi bolsa rus 
döwlet işgärleriniň we käbir gelen daýhanlaryň ýerli halkyň 
adatlaryny, dinini we dilini kemsitmekleri bolupdyr. 1916-njy 
ýylyň iýunynda Ak Patyşanyň ýerli halkdan tylda hyzmat üçin 
adam ýygnamalydygy baradaky karary yglan edilipdir. 

---

254 
Baknalyk syýasaty astynda gahar-gazaply halk üçin rus 
hökümetiniň bu islegi artykmaçlyk edýärdi.
Ak Patyşanyň kararnamasyna garşy Hojent we 
Samarkand oblastynda başlaýan gozgalaň iýulyň ortalarynda 
Fergana we Günorta Gyrgyzystana ýaýrapdyr. Yssyk-kölde 
ýaşaýan gyrgyzlar tylda işlemek islemediler we aglabasy 
Hytaýa göçmek kararyny aldylar.
Entek gozgalaňyň başynda Andijana bagly Altyn-köl we 
Bazar-Kurganda halk rus hökümdarynyň kararyny ret edipdirler 
we tylda hyzmat üçin çagyrylanlaryň atlary ýazylgy 
resminamalary ýok edipdirler. Gozgalaňlara Kokant we 
Namanganda ýaşaýan gyrgyzlar aktiw gatnaşypdyrlar. 
Oşdaky 
gozgalaň 
iýulyň 
başlarynda 
başlapdyr. 
Süleýman-dagda gozgalaňa 10 müň adam gatnaşypdyr. Iýulyň 
soňunda Üçkorgon obasynyň halky hem gozgalaňçylara 
goşulypdyr. Awgustyň başynda Gyrgyzystanyň günortasynyň 
uly bir böleginde gozgalaň turupdyr.
Demirgazyk Gyrgyzystanda ilkinji uçgunlar iýulyň 
ortalarynda başlapdyr. Bu sebitdäki gozgalaňa gyrgyz, gazak, 
uýgur, dungan, başkyrt, tatarlar gatnaşypdyrlar.
Iýulyň soňunda Semireçýe sebitine-de gozgalaň 
ýaýrapdyr. Yzysüre Keminden Sokuluka çenli sebitde rus 
hökümetine garşy hereketler başlapdyr. Gozgalaňçylar Wernyý 
– Bişpek ýoluny eýeläp, potça we telegraf merkezlerini 
ýumrupdyrlar. Halk gozgalaňyny basyp ýatyrmak üçin 
Demşrgazyk Gyrgyzystana rus goşunlary iberilipdir. 8-nji 
awgustda Tokmoka ýakyn obalarda gozgalaň başlapdyr. 9-njy 
awgustda 
Boom 
geçelgesinde 
Ybraýym 
Teleýewiň 
baştutanlygyndaky gyrgyz goşuny Yssyk-köle barýan rus 
goşunynyň ýoluny kesdi we 200 tüpeň we 30 müňden gowrak 
ok olja aldy. 

---

255 
Awgustyň ortalarynda Yssyk-köl, Talas we Týan-şan 
daglarynyň ortalarynda uruşlar has hem möwjäpdir. 12-nji 
awgustda Karakol türmesindäki 300-den gowrak gyrgyz, uýgur 
we dungan gozgalaň başlatdylar. Gozgalaňçylar bilen Ruslar 
arasyndaky iň soňky gazaply uruşlar awgustyň soňunda bolup 
geçipdir. Bu uruşlara ýedi müňden gowrak adam gatnaşypdyr.
Gowy ýaraglar bilen üpjün rus goşunyna garşy 
gozgalançylar agyr ýitgiler berip, güýzde dag eteklerine 
çekilmäge başlapdyrlar. Olar Ruslar bilen güýçleriniň deň 
däldigini bilipdirler we janlaryny goramak üçin Hytaýa 
gaçypdyrlar. 1916-njy ýylyň güyzünde 45 müň maşgala Hytaýa 
gidipdir. Jemi giden 160 müň kişiniň 130 müňi gyrgyzlar 
bolupdyr. Olar serhetden geçenlerinde atlarynyň diňe 10 %-ini, 
kiçibaş mallarynyň 25%-ini ýanlary bilen äkidip bilipdirler. 
Hytaýda açlykdan, keselçilikden ölen gyryz we gazaklaryň sany 
70 müňden gowrakdyr. 1917-nji ýylyň başlarynda Hytaýa giden 
gyrgyzlar watanlaryna gaýdyp gelmek islänlerinde, olardan 
liderleriniň tussag edilip berilmegi şerti getirilipdir. 1917-nji 
ýylyň başylaryna çenli Semireçýe oblastyndaky halkyň 30 müň 
maşgala, ýagny takmynan 120-150 müň adam ýitgisi bolupdyr.
Şeýlelikde gozgalaň ýeňliş bilen netijelenipdir. 
Gozgalaňçylar merkezsiz hereket edipdirler. Şeýle hem halkyň 
harby tälimsiz bolmalary we hemme kişä ýeterli ýaragyň 
bolmaýyşy bu ýeňlişiň sebäpleridir.

---

256