Türkmenistanyň Bilim ministrligi
Download 1.51 Mb. Pdf ko'rish
|
wlüýägulyýew M Türki ýurtlaryň taryhy-2010`HTTU
|
Senetçilik:
Gyrgyzlaryň ykdysady durmuşynda senetçilik möhüm rol oýnapdyr. Olar diňe özlerine gerek zatlary ýasapdyrlar. Keçe, agaç we demir önümleri, aýakgap, ýuwelir önümler we beýlekiler olardan belliräkleridir. Ýüňden köp sanly egin-eşikler örülipdir, dikilipdir. Şeýle hem taar dokamajylygy (keşdeli ýüň el matasy) meşhur bolupdyr. Taardan çepken (eşik), şalça (ýere sermek üçin ýüň mata), baştyk (sumka), kurjun (horjun), şym (balak), at žabuu ýa-da kulakçyn (atyň üstüni örtmek üçin ýüň mata) we beýleki önümleri taýýarlapdyrlar. Gyrgyzystanyň günortasynda bolsa haly dokapdyrlar. Ýerli halk deriden içik (içmek), tebeteý (başgap - şapka), köldöläň (ýere sermek üçin eýlenen bagana), tulup (deri sumka), saboo (gymyz üçin deriden gap), supra (saçak) we beýleki zatlary ýasapdyrlar. Gyrgyzlar aýakgap, kemer we ş.m. zatlar üçin deri eýlemeklik bilen meşgullanypdyrlar. Ýöne bu derileriň hili pes bolupdyr. Gyrgyz senetçiliginde erkekler we zenanlaryň ýeri doly aýrylypdyr. Ýüň önümlerini, deri işleri, el işleri, matadan dikiş işleri we dokamajylyk bilen zenanlar meşgullanypdyrlar. Galan beýleki işler bilen erkekler tarapyndan ýerine ýetirilipdir. Erkekleriň esasy işleriniň biri agaç ussaçylygy bolupdyr. Şeýle hem olar demir ussaçylygy we zergärçilik işini alyp barydyrlar. Köp halatda demir ussasy şol bir wagtyň özünde zergärçilik hem edipdir. Bu işler bilen meşgullanýan gyrgyzlar köplenç atadan-ogla öz hünärlerini öwredipdirler. 244 Awçylyk: Gyrgyzlaryň ykdysady durmuşynda awçylyk möhüm orny eýeläpdir. Gyrgyzlar üçin aw etmek bir tarapdan goşmaça girdeji bolsa, beýleki tarapdan bolsa asylzadalar üçin göwün açmaklyk bolupdyr. Gyrgyzlar daglarda geçi, arhar (ýabany dag goýuny), maral, gunduz, gulan, möjek, aýy, bars, gaplaň, towşan, we beýleki ýabany haýwanlary we guşlary awlapdyrlar. 1858-nji ýylda bugu taýpasynyň awçylary 3000-e ýakyn tilki we 1500-den gowrak gunduz awlapdyrlar. Ýörite eldekileşdirilen ýabany guşlar bilen we aw itleri aw etmeklik ýörgünli bolupdyr. Şeýle hem gapanlar we beýleki dürli duzaklar ulanylypdyr. Elbetde ýarag ulanylypdyr, esasanam ―türük‖ diýilýän görnüşi köp ulanylypdyr. Arharyň, ýabany geçilerin etleri azyk makastly ulanylypdyr. Olaryň derisi bolsa diňe hojalykda ulanmak üçin däl, eýsem satyş makastly hem ulanylypdyr. Awçylyk diňe et we deri üçin däl, esasanam maldarçylyga we ekerançylyga zyýan berýän möjek, aýy, bars, ýekegapan ýaly ýabany haýwanlary ýok etmeklik üçin hem edilipdir. Gyrgyzystanyň kölleri we derýalary balyga baý hem bolsa, ýerli halk balykçylyk bilen känbir meşgullanmandyr. Söwda: Gyrgyzlar Hytaý, Russiýa we hanlyklar bilen öňden bäri ýakyn söwda gatnaşyklaryny ýola goýupdyrlar. Gyrgyzlaryň ýaşaýan topraklaryna matalar, ýüpek matalar, deri, aýakgap, çaý, şeker, duz, gaçlar, demirden ýasalan zatlar, ýarag, kakadylan miweler, çörek, tüwi, bal, tütün, aýna, gulakhalka, ýüzük, monjuk we beýleki zatlar getirilipdir. Gyrgyzystandan bolsa umuman mal, ýüň we maldarçylyk önümlerini äkidipdirler. Umuman Russiýadan, Hytaýdan we hanlyklardan kerwenler bilen gelen täjirler daglary aşyp gyrgyzlaryň ýaşaýan ýerlerine gelip, söwda edipdirler. Söwda edilende haryt alyş- çalyşy edilipdir. Bu alyş-çalyş edilende goýun iň esasy haryt 245 birligi bolupdyr. Gyrgyzlar we galmyklar känbir pulyň nämedigini hem bilmändirler we bir haryt alanlarynda goýun berip söwda edipdirler. Gyrgyzlaryň özleri hem başga ýerlere gidip söwda edipdirler. Esasanam Hytaý bilen söwda aragatnaşygyny ýola goýan gyrgyzlar bu döwlete sugunýň şahyny äkidipdirler. Bu şahlaryň Hytaýda ýokary bahadan müşderileri bolupdyr. Sugunyň şahlary dermanlyk diýlip hasaplanypdyr. Gündogar Türküstana (Hytaýyň günbatary) mal äkidýän esasy söwdagärler gyrgyzlar bolupdyrlar. Gyrgyzystan Russiýa bilen hem söwda gatnaşygyny ýola goýupdyr. Russiyadan gyrgyzlaryň topraklaryna esasan demir we mis önümleri, nah we ýüň matalar we beýleki harytlar getirilipdir. Russiýadan gyrgyzlara bolsa şeker, tütün, sabyn, hojalyk harytlary we dürli beýleki harytlar getirilipdir. Merkezi Aziýadan Russiýa Patyşalygyna bolsa maldarçylyk we ekerançylyk önümleri äkidilipdir: Pagta, miwe, mal, ýüň, deri we ýüpek matalar. Maldarçylyk we ekerançylyk bilen meşgullanýan gyrgyz halky hojalyk harytlarynyň hemme görnüşini öndüripdir. Her bir gyrgyz maşgalasy diýen ýaly özüni diňe azyk bilen däl, eýsem egin-eşik, köwüş we hat-da iş esbaplary bilen hem üpjün etmegi başarypdyr. |
