Türkmenistanyň Bilim ministrligi

Gyrgyzlaryň syýasy gurluşy
Geneologiki rowaýatlara görä gyrgyzlaryň şejeresi 
gadym döwürlerden bäri ikä aýrylýar. Gyrgyzlarda kowumlar 
esasan Oň ganat (sag ganat) we Sol ganat diýlip bölünipdirler. 
Bu dual (jübüt) etno-syýasy gurluş barada halk arasyndaky 
rowaýatlarda gyzykly maglumatlar bardyr. Meşhur Dolon beg 
rowaýaty sözlerimiziň subutnamasydyr. Rowaýata görä, Dolon 
beg ýaş aýaly göwrelilik wagtynda ilkinji buşlukça dokuz sany 
gyr aty sowgat berjekdigi barada niýet edipdir. Bir gün 
hyzmatçysy hoş habary berip, sowgady almak üçin Dolon begiň 
ýanyna geler we oglan bäbejigiň dünýä inenini buşlapdyr. Bu 
habary eşiden Dolon beg taýýarlan sowgadyny hyzmatçysyna 
beripdir. Az salymdan başga bir hyzmatçysy gelipdir we ikinji 
oglunyň dünýä inendigini buşlapdyr. Örän geň galan Dolon beg: 
―Ýogsam ol birini dogurdy-da, birem ýanyna başga biriniň 
bäbegini aldymyka‖ diýip öz ýanyndan pikir edipdir. 
Dolon beg birinji ogluna Ak uul (Ak – hakyky, öz; uul – 
ogul), ikinjisine bolsa Kuu uul (Kuu – şübheli, öweý) atlaryny 
dakypdyr. Wagtyň geçmegi bilen bu atlar Dolon begiň 
çagalarynyň ady bolup galypdyr. Ýöne Dolon begiň aýaly bu 
atlary halamadyr we ―birinjini doguranymda sag böwregim 
rahatlady, ikinjini doguranymda sol böwregim rahatlady. Goý 
olaryň atlary Oň (sag) we Sol (sol) bolsun‖ diýipdir. Şeýlelikde 
rowaýata görä, Ak uulyň neslinden gelenler özlerini Oň ganat, 
Kuu uulyň neslinden gelenler bolsa özlerini Sol ganat diýip 
atlandyrypdyrlar. 
Bu rowaýat gyrgyzlaryň etno-syýasy gurluşynyň bir 
aýratynlygyny ýagny sag we sol ganatlaryň arasyndaky 
tapawudy hem orta goýýandyr. Kuu ogulyň neslinden gelýänler, 
ýagny sol ganat, sosial we syýasy manyda ikinji derejeli 
ähmiýete 
eýe 
bolupdyrlar. 
Rowaýatda 
Kuu 
uulyň 
―öweýdiginiň‖ 
ýaňsydylmagy 
munyň 
bir 
yşaratydyr. 

---

239 
Rowaýatyň bir başka görnüşde aýdylyşyna görä, Dolon beg 
baýlygyny iki oglunyň arasynda bölüp betipdir. Ol at sürülerini, 
topraklaryny we halkyny bölüp berende, Ak uula mallarynyň 
sag tarapyny, Kuu uula bolsa sol tarapy miras edip beripdir. 
Şeýlelikde halk olary Oň we Sol diýip atlandypdyr. Miras – 
gyrgyzlarda gadymdan gelýän adatdyr we sosial, ykdysady we 
syýasy taýdan aýratyn bir manysy bardyr. Bu etno-syýasy 
gurluşyň ilkinji etabynda möhüm faktor bolupdyr. Sag ganat we 
sol ganat şeklindäki syýasy gurluşy XIX asyra çenli gyrgyz 
jemagatynda möhüm rol oýnapdyr.