Тузувчилар: О. У. Авлаев, У. А. Бутаева, Г. Амирова. Таълимда интерфаол

 
 
I босқич. 
Тайёргарлик 
Ўқув машғулотининг мақсади 
ва натижалари аниқланади. 
Таълим олувчини баҳолаш ме-
зонларини аниқлайди. 
Машғулотнинг технологик 
харитасини тузади. 
Зарур ўқув материаллари ва 
совғаларни тайёрлайди. 
 
Таълим 
олувчиларга 
улар Иштирокчилар 

---

134
 
 
 
 
II босқич 
Ўйинга кириш 
“Бартер” ўйини қатнашчилари 
бўлишларини эълон қилади. 
Ушбу 
таълим 
усулининг 
маъносини тушунтиради. 
Мақсад 
ва 
кутиладиган 
натижаларни 
айтиб 
беради. 
Баҳолаш 
мезонлари 
билан 
таништиради. 
Таълим 
олувчиларни 3та гуруҳга бўлиб 
чиқади. 
Ҳар 
бир 
иштирокчига 
кўринмайдиган 
пакетда 
совғалар тарқатилади, улар 1-6 
рақамлар билан белгиланган 
бўлиши керак. 
мавзунинг номи, ўқув 
машғулотининг мақсад 
ва 
натижаларини 
ёзадилар. 
Иштирок-
чилар совға солиш па-
кетини олиб, рақам 
бўйича 
шерикларини 
топиб, 
столга 
ўтиришади. 
 
 
 
 
 
 
 
III босқич 
Асосий 
Иштирокчиларга совғаларни ўз-
ларининг эҳтиёжига қараб 1 дан 
5 гача рақам билан баҳолашни 
таклиф қилиш. 
1- энг паст эҳтиёж, 5-энг юқори.
Иштирокчилардан ўзларининг 
совғаларини 
қанчага 
баҳолаганларини қоғозга ёзиб 
беришларини сўраш. 
Сонлар йиғиндисига кўра ўз эҳ-
тиёжларига қараб, ўртачасини 
ҳисоблаб чиқиш.
1-босқич. Иштирокчиларга 2-3 
дақиқада ўз хоҳишларига кўра 
нарсаларини бошқалар билан 
айирбошлашларини 
айтади. 
Хоҳламасалар, 
айирбошламайдилар. 
Иштирокчилардан ҳисобланган 
қоғозларни йиғиб олиб, умумий 
ҳисоблаб чиқиб, эҳтиёжни айтиш. 
Иштирокчилар 
саволларни 
баҳолайдилар. Қоғозга 
ёзиб, таълим берувчига 
берадилар. 
Иштирокчилар 
нарсаларини 
ўз 
эҳтиёжини қондириш 
учун айирбошлайдилар. 
Қоғозга айирбошланган 
нарсаларининг 
нархини ҳисоблашади.
Айирбошламаганлар 
олдинги 
нархларни 
қўядилар. 
2-босқич. Энди иштирокчиларга 
нарсаларини айирбошлаш учун 
5 дақиқа вақт берилади.
Иштирокчилардан 
баҳолаган 
варақларини йиғиб олиб, ўртача 
қийматини эълон қилади.
Айирбошлаб 
бўлгандан 
кейин 
ўринларига 
келиб 
ўтиришади ва ўзининг 
эҳтиёжи 
учун 
айирбошланган 
нарсаларининг 
қий-
матини ҳисоблайдилар. 

---

135
IV босқич. 
Таклиф 
ўз-ўзини 
баҳолаш. 
Билим олувчиларга “Бартер” 
фаолиятини таҳлил қилиш ва ўз-
ўзини 
баҳо-лашни 
амалга 
оширишни таклиф қилиш. 
Ўз-ўзини баҳолашни 
амалга оширадилар. 
 
 
 
 
 
V босқич. 
Муҳокама, 
Хулосалаш. 
Таълим 
олувчиларга 
савол 
бериш. 
1. Нима учун миқдор ўсишига 
эришилади? 
2. Нега ҳар бир босқичда ўртача 
ва умумий миқдор кўрсаткичи 
янада ошди? 
3. Ҳаётдан шунга мос мисоллар 
келтира оласизми? 
4. Айирбошлашдан 
қониқдингизми? 
Саволларга жавоб олгандан 
кейин 
умумлаштириб, 
якун 
ясалади. 
Таълим 
олувчилар 
берилган 
саволларга 
ўйлаб 
жавоб 
берадилар. Таълим бе-
рувчининг 
якунини 
эшитадилар ва ўзлари 
учун 
хулосалар 
чиқарадилар. 
 
“ТАДБИРКОРЛИК” ЎЙИНИ 
 
Тадбиркорлик ўйинлари ўз мазмун-моҳиятига, ижтимоий-
психологик 
ва 
ижтимоий-педагогик 
хусусиятларига 
кўра, 
инсоннинг шахсий хислатларини шакллантиришнинг воситаси 
ҳамда иқтисодий таълим тизимида таълим-тарбия ишларини ташкил 
этишнинг бир шаклидир. Зеро, тадбиркорлик ўйинлари ўқув 
жараёнида ўз ўрнига эга ва ўқув жараёнининг асосий вазифалари, 
моҳияти ва тузилмаси ҳамда ўрганилаётган иқтисодий фаннинг 
дидактик табиатига боғлиқ бўлган, аниқ белгиланган функцияларни 
бажаради. 
Тадбиркорлик 
ўйинларининг 
дидактик 
функцияларига 
қуйидагилар киради:
– 
ўқувчи-талабаларда 
ақлий 
фаолият 
усулларининг 
шаклланиши; 
– билимларни мустаҳкамлаш ва қўллаш; 
– ўқув жараёнида бўлғуси иқтисодчи мутахассиснинг 
фаолияти фақат ўрганиш эмас, балки ишлаб чиқишдан иборат 
бўлиши; 
– ўқувчи-талабалар ўқув-билиш фаолиятининг бўлғуси касбий 
фаолияти, характери ва тузилмасига максимал даражада 
яқинлашиб бориши. 

---

136
Тадбиркорлик ўйини ижтимоий-педагогик тизим сифатида 
қуйидаги тайёргарлик босқичларига эга:
1. Ўқув-билиш вазифаларини муаммоли вазият топшириғи 
шаклида қўйиш: 

бўлғуси тадбиркорлик ўйинининг мақсадини аниқлаб олиш; 

муаммоли вазиятни англаб етиш; 

ўқувчи-талабаларга навбатдаги тадбиркорлик ўйини ҳақида 
дастлабки маълумотлар бериш. 
2. Навбатдаги вазифани бажариш учун зарур бўлган ва аввал 
эгалланган билимлардан фойдаланиш: 

ўқувчи-талабаларнинг ўқитувчидан ёки адабиётларни 
таҳлил қилиш орқали янги билимларни қабул қилиб олиши; 

бажарилиши лозим бўлган иш тўғрисида ўқувчи-
талабаларга йўл-йўриқлар кўрсатиш; 

олинган билим, ўзлаштирилган илмий тушунчалар ва ишлаш 
методларини умумлаштириш; 

ўз-ўзини назорат қилиш.
3. Тадбиркорлик ўйинларининг шартларини тушунтириш ва 
вазифани бажариш учун зарур бўлган янги амалий билимларнинг 
ахборотини бериш. 
4. Навбатдаги ишни режалаштириш: 

аввал маълум бўлганлар асосида унинг айрим босқичларини 
бажариш усулларини танлаш; 

аввал эгалланган билимлар асосида тушунтириш ишини олиб 
бориш ва ўз ижоди учун зарур бўлган янги методларни қидириш; 

режалаштиришни мустақил назорат қилиш. 
5. Вазифа шартлари, уларнинг бажарилишини тушунтирувчи 
қоидалар (материаллар)ни ўрганиш ва таҳлил қилиш бўйича 
мустақил ишлар ва тадбиркорлик ўйинларидаги ўз мавқеини 
аниқлаш. 
6. Ўзларидаги бор билим, малака ва кўникмалар асосидаги 
режа бўйича ишларни бажариш:

янги билим ва малакаларни ҳосил қилиш; 

ўз хатти-ҳаракатлари ва уларнинг натижаларини мунтазам 
назорат қилиш. Қайд қилинган камчиликлар ва уларнинг сабабларини 
бартараф қилиш; 

белгиланган режаларни (режа олди ишлари ва режадан 
ташқари) такомиллаштириш; 

---

137

якуний натижаларни текшириб кўриш ва таҳлил қилиш. 
7. Ўқувчи-талабалар фаолиятини, уларнинг билими, малакаси, 
кўникмаларини назорат қилиш ва жорий йўл-йўриқлар бериш. 
8. Ўқувчи-талабаларнинг 
тадбиркорлик 
ўйинларига 
тайёрлигини аниқлаш мақсадида уларнинг мустақил ишлари 
натижаларини текшириб кўриш. 
9. Ўқувчи-талабаларга тадбиркорлик ўйинларини ўтказиш ва 
унда қатнашиш бўйича йўл-йўриқлар бериш, уларни роль ўйнаш 
бўйича тақсим қилиш, зарурат туғилганда ҳар бирига қўшимча йўл-
йўриқлар бериш. 
10. Олдиндан ишлаб чиқилган сценарий бўйича ўқувчи-
талабаларнинг тадбиркорлик ўйинлари. 
11. Ўйин иштирокчиларига жорий йўл-йўриқлар бериш. 
12. Ўйин иштирокчиларининг ўйин давомида ўзи ўйнаган 
ролларига баҳо бериши ҳамда ўз-ўзини назорат қилиши. 
13. Тадбиркорлик ўйини натижаларини муҳокама қилиш ва 
ўқувчи талабанинг ўқув-ўйин фаолиятига баҳо бериш.
Шундай қилиб, тадбиркорлик ўйинларидан янги билимларни 
эгаллаш, ўтилганларни мустаҳкамлаш, ижодий қобилиятларни 
ривожлантириш, умумий малакани шакллантириш каби бир қатор 
вазифаларни ечишда фойдаланилади. 
Иқтисодий таълим беришда тадбиркорлик ўйинларининг фаол 
шаклларидан бири “Иқтисодий саводхонлик” тренингидир. 
“Иқтисодий 
саводхонлик” 
тренинги 
ўқувчи-талабаларнинг 
иқтисодий жараёнлар ва бу жараёнларда кузатиладиган ўзаро 
боғлиқликлар, иқтисодий тушунчалар ҳақидаги тасаввурларини 
ривожлантириш мақсадида ташкил этиладиган тренинг гуруҳ 
ўқувчи-талабалари билан ўтказилади.
Бунинг учун гуруҳ ўқувчи-талабалари бир неча жамоага 
бўлинади. Кейин, жамоалар ўзаро беллашади, яъни мусобақа 
жараёнида уларнинг ҳар бири иқтисодий жараёнлар ҳақидаги 
билим ва иқтисодий саводхонлигининг қай даражада эканини 
кўрсатишга ҳаракат қилади. Масалан, мусобақа “Тадбиркор” 
тушунчасининг 
мазмунини 
изоҳлаб 
бериш 
ва 
атамадан 
фойдаланиб, иқтисодий маънога эга гаплар тузиш бўйича 
ўтказилиши мумкин.
Уларнинг иқтисодий маънога эга гап тузиш-лари учун 10-15 
дақиқа вақт берилади. Бу вақт давомида мусобақада иштирок 
этаётган жамоанинг ҳар бири “тадбиркор” сўзи билан 

---

138
бошланадиган иқтисодий маънога эга гапларни кўпроқ тузиши керак 
бўлади. Гаплар бир-бирини такрорламаслиги лозим. Биринчи 
тузилган гапда асосий сўз ёки атаманинг моҳият-мазмуни ёки 
луғавий маъноси ифодаланади. Кейин жамоалар ўша сўздан 
фойдаланиб, иқтисодий маънога эга бўлган бошқа гапларни 
тузадилар. Масалан, қуйидагиларга ўхшаш гапларни тузишлари 
мумкин: 
1. Фойда олиш учун хўжалик фаолияти
билан машғул бўлган раҳбар. 
2. Тадбиркорлик фаолияти субъекти. 
Тадбиркор 3. Ёлланиб ишлайдиган шахс меҳнатига меҳнат 
қонунчилигида белгиланган миқдорда ҳақ 
тўлайди. 
4. Товар етказиб берувчи ва истеъмолчини 
танлаш ҳуқуқига эга. 
5. Меҳнатсевар, доимо иш билан банд 
масъул шахс. 
6. Ўз фаолиятида мақсадга интилган киши.
 
Мусобақа учун ажратилган вақт тугагандан кейин ҳар бир 
жамоа ўз варағини тўлдириб, уни бошқа жамоага беради. жамоалар 
тузилган гапларнинг иқтисодий маънога эга эмаслигини, яъни 
уларнинг тўғри-нотўғрилигини текширади.
Бир-бирларини такрорлайдиган, иқтисодий маънога эга бўлмаган 
ибораларни аниқлайди. Ўзаро текширувлардан кейин ҳар бир 
жамоа маъруза билан чиқади. Улар жамоа томонидан тузилган 
ибора (гап)ларнинг нечтаси иқтисодий маънога эга ёки эга 
эмаслигини эътироф этишади.
Жамоаларнинг маърузалари тренинг иштирокчилари ва 
ўқитувчилар томонидан муҳокама этилади ва натижага асосланиб, 
ҳар бир жамоага неча балл берилиши ҳақида қарор қабул қилинади. 
Иқтисодий маънога эга бўлган гапларни кўп тузган жамоа ғолиб 
саналади ва тақдирланади.