Tvich va diqt ma'ruza lotin

Konstruktiv ishlab chiqish quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
1) buyumni kompanovka qilishni soddalashtirish; 
2) buyumni montaj va regulirovka qilishning qulay bo’lishini ta'minlash uchun 
uni bo’laklarga ajratish; 
3) buyumning aloxida yig’ish birikmalarini parallel yig’ish imkoniyatini 
ta'minlash;
4) buyumni tashkil qiluvchi detallar ro’yxatini qisqartirish; 
5) soddaroq shaklga ega bo’lgan detallarni ishlatish;
6) ishlatiladigan detallarning yuqori ishonchliligini ta'minlash uchun ularni iloji 
boricha unifikatsiya qilish, detallar zagotovkasi uchun texnologiyaga moslashgan 
zagotovkalarni qo’llash; 
7) konstruktiv bazalarni tanlab olish va detal tayyorlash jarayonini xisobga olgan 
holda o’lcham qo’yish; 
8) ishlov berilayotgan yuzalarning ratsional tozaligiga erishish (рациональная 
чистота поверхности) hamda o’zaroalmashuvchanlikning maqsadga muvofiq
shaklini ta'minlovchi qo’yimlar qo’yish; 
9) buyumning normal ishlashini ta'minlovchi montaj tirkishlari va tarangliklarini 
qo’yish;
10) asboblar, detallar, yig’ish birikmalari va agregatlar unifikatsiyasi. 
Texnologik ishlash quyidagilarni uz ichiga oladi: 
1) ishlab chiqarishni o’zlashtirish muddatlarini qisqartirish ta'minlovchi jihozlar, 
agregatlar 
va 
yig’ish 
birikmalarining 
unifikatsiyasini 
ta'minlash 
va 
konstruktsiyaga mosligini ta'minlash; 
2) ishlov berishda zamonaviy yuqori unumdor va avtomatlashgan texnologik 
jarayonlarni qo’llash; 
3) buyumni tayyorlashda berilgan aniqlik va sifatni ta'minlash;

---

26
4) buyumni tayyorlash uchun sarflanadigan material minimal sarflanishini
ta'minlash; 
5) buyumni nazorat qilishning ratsional usuli va vositalarini qo’llash. 
 
Ekspluatatsion ishlash quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
1) buyumning foydalanish ishonchliligi va ko’pga chidamliligi; 
2) foydalanish jarayonida xizmat ko’rsatishning qulay bo’lishi;
3) ta'mirlashning soddaligi va qulayligi;
4) buyumni og’irligi minimal bo’lishi. 
Avtomobil konstruktsiyasining texnologiyaga mosligini oshirish ishlarini 
bajarishda quyidagilarni xisobga olish kerak: 
1.Texnologiyaga mos konstruktsiyani yaratishda yuqori unumdor, iqtisodiy 
samarador ishlov berish va yig’ish texnologik jarayonlarga asoslanish. 
2.Konstruktsiyaning texnologiyaga mosligini ishlab chiqishda buyumni butunicha 
qarash kerak, uning qismlarini aloxida-aloxida qarash kerakli natijalarni bermaydi. 
Buyumning texnologiyaga mosligini baholash konstruktsiyaning ikki yoki bir 
necha variantini ishlov berishdan avval va ishlov berishdan keyin taqqoslab baholanadi. 
Konstruktsiyaning texnologiyaga mosligini baholashning eng mukammal usuli bu 
buyumning tayyorlash qiymati bo’lib, qolgan ko’rsatkichlar konstruktsiyaning 
texnologiyaga mosligiga to’liq baho bera olmaydi. Buyumni tayyorlash qiymati S 
quyidagi bog’lanish bilan ifodalanishi mumkin. 
С= М+ Z+ Н 
bunda, M - materiallar qiymati, 
Z - asosiy ish xaqi, 
N- 
jihoz 
va 
binolar 
qiymatidan 
to’lanadigan 
to’lovlar,
yordamchi 
xizmat 
ko’rsatuvchi 
texnik 
va 
boshqaruv 
apparati
ish xaqini o’z ichiga oluvchi nakladnoy harajatlar.
Asosiy ish xaki buyumni tayyorlash mehnat sarfining funktsiyasi bo’lgani uchun 
tayyorlash 
mehnat 
sarfi 
konstruktsiyaning 
texnologiyaga 
mosligi 
asosiy 
ko’rsatkichlardan xisoblanadi. Detalni tayyorlash mehnat sarfi zagotovkani tayyorlash 

---

27
mexanik-termik ishlov berish, qoplama qoplash kabilardan tashkil topadi. Buyumni 
tayyorlash mehnat sarfi esa uning har qaysi detalni tayyorlash mehnat sarfi hamda uni 
yig’ish siyqalash va sinash mehnat sarflarini o’z ichiga oladi. Mexanik ishlov berish va 
yig’ish mehnat sarflari bir turli buyumlarda turg’un bog’lanishga ega bo’lib, o’zaro
ma'lum mutanosibsiz bo’ladi. Mehnat sarfi bilan baholashda konstruktsiyaning turli 
variantlarini ularning umumiy mehnat sarflarini taqqoslash bilan bajariladi.
Material sig’imi esa buyumning aloxida detallarini va butunicha tayyorlash uchun 
talab qilinadigan materiallar sarfini ko’rsatadi. Metaldan foydalanish koeffitsienti tayyor 
buyum og’irligini shu buyumni tayyorlash uchun sarflangan material og’irligiga nisbati 
bilan harakterlanadi. Bu koeffitsient qabul qilingan texnologik jarayon buyumni 
tayyorlashning qanchalik ratsional ekanligini ko’rsatadi.
Mexanik ishlov berish va yig’ish mehnat sarfi konstruktsiyaning texnologiyaga 
mosligini to’liq harakterlamaydi. Chunki mexanik ishlov berish va yig’ish sifat jihatdan 
detallar shaklining soddaligi yig’ishning o’ngayligi bilan ham harakterlanadi.
Agar konstruktsiyaning texnologiyaga mosligini asosiy ko’rsatkichlari bo’yicha 
tadqiqot qilishda to’liq tasavvur bermasa, u holda qo’shimcha ko’rsatkichlar bo’yicha 
baholanadi. Qo’shimcha ko’rsatkichlar sifatida quyidagilar qabul qilinadi:
1) detallar unifikatsiyasi; 
2) detal elementlarining progressiv texnologiya bilan va tayyorlashdagi 
unifikatsiyasi; 
3) maxsus po’latlarni qo’llash. 
3. Qabul qilingan texnologik echim ayrim olingan uzel va agregatlarni meyoriga 
etkazish (prigonka) ishlarini kullamasdan erkin oqim usulida yig’ishni ta'minlashi 
kerak.
Konstruktsiyani ishlab chiqishda yig’ish birligida detallar soni iloji boricha 
minimal bo’lishiga harakat qilish kerak. Bunga yig’ish birligining eng oddiy sxemasini 
tanlab olish va texnologiyaga mos bo’lgan bir necha detallarni bitta detalga birlashtirish 
bilan erishish mumkin.
Texnologiyaga mos bo’lgan buyum konstruktsiyasi parallel va erkin yig’ish 
usulini ta'minlaydi. Bu buyumni mustaqil yig’ish birliklari va agregatlariga oqilona 

---

28
ajratish bilan xal qilinadi. Agregat va yig’ish birikmalarining texnologiyaga mos 
konstruktsiyasi yig’ish nuqtai nazaridan quyidagi masalalarni yechadi. 
a) yig’ish siklini kamaytiradi; 
b) yig’ish operatsiyalariga aniq iqtisoslashtirish kiritib, ish sifatini oshiradi; 
v) yig’ish mehnat sarfini kamaytirib, yig’uvchilar malakasini kamroq bo’lishini 
ta'minlaydi. 
Yig’ish sodda bo’lishi va yig’ish joyi esa ishlash uchun o’ngay bo’lishi kerak.
Yig’ishning soddaligi deganda biriktirishda murakkab texnologik jihozlarni 
qo’llab emas, balki oddiy usular bilan biriktirish tushiniladi. Ishlash uchun o’ngay 
bo’lish deganda esa yig’ish joylarining iloji boricha ochiqligi ularni sozlash va nazorat 
qilish ham o’ngay bo’lishi kerak. Agar birikadigan yoki presslanadigan birikmalarda 
faska yoki kirish qismi ko’zda tutilgan bo’lsa, yig’ish ancha soddalashgan bo’ladi. 
Yig’ishda ayrim detallarga mexanik ishlov berish yoki birikkan detallarga 
birgalikda ishlov berishni ko’zda tutgan maqsadga muvofiq emas.
Yig’ish jarayoni yig’ilayotgan buyum va ishlab chiqarish turiga bog’liq.