U n w Mustaqil O'zbekiston davlatining 1 b u b
Download 1.6 Mb. Pdf ko'rish
|
11 sinf uzb tarixi 001
|
§
a o'tkazildi. D e m a k , m a m l a ^ timizda jin' j y J J a z o l a s h n i ^ e n § m s o n p a r v a r h u q u q i y t i z j m i tashkil etildi ^ Muxtasai a / ^ ^ a n d a , 0 ' z b e k l s t ° n Respublikasida p r e z i d e ^ likrespublifi ^ ? : ^ s h q a r u v i ' 2 i m i V ar0T t 0 P d i - Q o n u n c h i q a n , v chi. ijro e t y c r * " "ni v a s u d Jiokimiyatlari bir-biriga daxlsiz h o u . faoliyat y u r i m ^ q P ^ d a ' d a 92 •_ Savol va topshiriqlar 1. Vazirlar Mahkamasi qachon tuzildi? 2. Vazirlar Mahkamasi tarkibini kim tuzadi, u qanday organ tomo- nidan tasdiqlanadi? 3. Vazirlar Mahkamasi vazifalari nimalardan iborat? 5. Boshqaruv tizimida o'tkazilgan islohotlarni bilasizmi? 6. O'zbekistonda qanday yangi vazirliklar tuzildi? 7. O'zbekistonda qanday davlat qo'mitalari tuzildi? 8. O'zbekistonda qanday sudlar tuzildi? 9. Mahalliy davlat hokimiyati qanday qonunlar asosida isloh qilindi? 10. Viloyat, tuman va shaharlardagi vakillik organlarining nomi nima, ular qanday shakllantiriladi? 11. Hokim lavozimi qachon ta'sis etildi? Hokimni kim tayinlaydi va qanday organ tasdiqlaydi? 12. Mahalliy davlat hokimiyat organlarining vazifalari nimalardan iborat? 13. O'zingiz yashayotgan viloyat, tuman yoki shaharda hokim kim, hokim qanday qarorlar qabul qilishi mumkin? 93 t t t b a r I F u Q a r ° l i k j a m i y a t i a s o s l a r i n i n g 1 1 1 B U B | s h a k l l a n t i r i i i s h i 9- §. Mahalliy o'zini o'zi boshqarishning tashkil etilishi O'zbekiston taraqqiyotining bosh yo'li jamiyatni d e m o k r a t - lashtirish, adolatli, ochiq fuqarolik jamiyati qurishdan iboratdir. Demokratik jamiyat qurish bobida h a m m a davlat u c h u n tay- yor q o l i p va andazalar yo'q. Islom Karimov d u n y o d a bir- biriga o'xshagan ikkita inson b o ' l m a g a n i d e k , bir-biriga aynan o'xshagan ikki davlat hani yo'q deganida haqlidir. T o ' g ' r i , d e m o - kratik jamiyatning xalqaro miqyosda e'tirof etilgan tamoyillari bor: insonning o'z xohish-irodasini erkin bildirishi va uni amalga o s h i r i s h i ; o z c h i l i k n i n g k o ' p c h i l i k k a b o ' y s u n i s h i ; d a v l a t v a j a m i y a t b o s h q a r u v i d a q o n u n u s t u v o r l i g i ; d a v l a t h o k i m i y a t organlarining saylafj* qo'yilishi va ularning saylovchilar oldida hisob berishi va boshqalar. O'zbekiston demokratik jamiyat q u - r i s h d a a n a s h u t a m o y i l l a r g a , u m u m j a h o n s i v i l i z a t s i y a s i g a asoslandi. Shuningdek, xalqimizning n e c h a ming yillik tarixiy va m a ' n a v i y taraqqiyotining hosilini, milliy davlatchiligimiz negiz- larini, buyuk m a d a n i y a t i m i z t o m i r l a r i n i , m a ' n a v i y merosimiz ildizlarini, milliy xususiyatlarimiz va boy a n ' a n a l a r i m i z n i yangi jamiyat qurilishiga tatbiq etish y o i i d a n b o r m o q d a . D e m o k r a t i k j a r a y o n n i n g individualizm falsafasiga tayanuvchi, inqilobiy o'zgarishlarga moyil g'arb n a m u n a s i O'zbekistonga u n - chalik to'g'ri kelavermaydi. Sharq falsafasi va islom dini t a ' l i m o t - larini aks ettiruvchi hamjihatlik g'oyasi va jamoatchilik fikrining u s t u v o r l i g i g a t a y a n u v c h i s h a r q o n a d e m o k r a t i k q a d r i y a t l a r O'zbekiston u c h u n asos qilib olindi. O ' z b e k i s t o n d a s h o s h m a - shosharlikka y o i q o ' y i l m a s d a n , o d a m l a r n i n g tafakkuri va ijti- moiy saviyasi bilan demokratik o'zgarishlar darajasi va sur'atlari bir-biriga qanchalik m u t a n o s i b ekanligi hisobga olinmoqda. O'zbekiston yangi jamiyat qurishda adolat va haqiqat g'oyasiga asoslanmoqda. Respublikamizda o d a m l a r o'z qobiliyati va ehti- yojlarini to'la n a m o y o n qilish va amalga oshirishlari u c h u n zarur b o ' l g a n dastlabki teng i m k o n i y a t l a r n i , shu j a r a y o n n i vujudga keltiradigan huquqiy m e x a n i z m n i yaratishga katta e'tibor berildi. Negaki, busiz adolatli jamiyat qurib b o ' l m a y d i . A n a shunday i m k o n i y a t l a r y a r a t i l g a n d a n k e y i n g i n a , h a r b i r i n s o n n i n g taqdiri, t u r m u s h i , jamiyatdagi o ' r n i uning o'ziga, salohiyatiga, m e h n a t qilish istagi, oqil-u uddaburonligiga b o g i i q bo'ladi. 94 F u q a r o l a r n i n g o ' z i n i o'zi b o s h q a r i s h Mahalla m a s a l a l a r i f u q a r o l i k j a m i y a t i n i s h a k l l a n t i r i s h n i n g a j r a l m a s q i s m i d i r . V a t a n i m i z tarixi guvohlik beradiki, O ' z b e k j a m i y a t i d a j a m o a bo'lib yashashning sinalgan shakli mahalladir. „ M a h a l l a " so'zi a r a b c h a „ M a h a l l u n " s o ' z i d a n k e l i b c h i q q a n b o ' l i b , a h o l i y a s h a y d i g a n j o y , g u z a r , u y - j o y m a v z e l a r i d e g a n m a ' n o n i a n g l a t a d i . M a h a l l a s h a h a r l a r ichidagi kichik h u d u d i y birlik b o ' l i b , o ' t m i s h d a n m e r o s b o ' l i b k e l m o q d a . M a ' l u m b i r mahallada istiqomat qiluvchi o d a m l a r faqat q o ' n i - q o ' s h n i c h i l i k rishtalari bilangina e m a s , balki ichki t a r t i b - q o i d a , m a ' n a v i y - axloqiy n o r m a l a r , urf-odatlar, a n ' a n a l a r , u m u m i y manfaatlar va majburiyatlar bilan h a m bog'liqdir. Agar Yevropa m a m l a - katlaridagi shaharlarda o d a m l a r ijtimoiy kelib chiqishiga qarab „aslzodalar kvartali", „kambag'allar kvartali" va hokazolarga bo'linib yashasa, bizning Vatanimizdagi mahallalarda aholining turli ijtimoiy tabaqalari y o n m a - y o n yashab k e l m o q d a . Mahalla hayotining j a m o a bo'lib yashash tarzi jamoatchilik asosida faoliyat yuritadigan o'zini o'zi boshqarish tizimini kel- tirib chiqardi. M a h a l l a g a uning h u d u d i d a yashaydigan aholi t o - m o n i d a n saylab qo'yiladigan oqsoqol boshchilik qilgan. El ishonchiga sazovor bo'lgan oqsoqol katta-yu kichikning b o s h i n i q o v u s h t i r i b , m a b a l l a d o s h l a r n i n g o g ' i r i n i y e n g i l l a s h - tirish ishlari b i l a n s h u g ' u l l a n a r d i . M a h a l l a o q s o q o l i , u n i n g m a s l a h a t c h i l a r i m a h a l l a d o s h l a r i n i n g t o ' y l a r i , m a ' r a k a l a r i , r a s m - r u s u m l a r i n i n g b o s h i d a t u r a r , u l a r n i k e r a k l i r o ' z g ' o r a s h y o l a r i — i d i s h - t o v o q , s a m o v a r - c h o y n a k , s t o l - s t u l , k o ' r p a - c h a - y u d a s t u r x o n b i l a n t a ' m i n l a r d i . S h u n i n g d e k , o i l a v i y nizolarni bartaraf qilish, bir-biri bilan kelisholmay qolgan kelin v a q a y n o n a n i n g o r a s i g a t u s h i s h , q o ' n i - q o ' s h n i o ' r t a s i d a g i k e l i s h m o v c h i l i k l a r g a h a k a m l i k q i l i s h , b e b o s h r o q y o s h l a r n i tartibga chaqirish singari vazifalarni h a m bajarardi. X a l q i m i z n i n g t u r m u s h t a r z i , r u h i y - m a ' n a v i y e h t i y o j i d a n kelib c h i q q a n b u n d a y j a m o a t c h i l i k b o s h q a r u v i — m a h a l l a q o ' m i t a l a r i d a v l a t i s h l a r i g a a r a l a s h m a s a - d a , sovet t u z u m i „ m a h a l l a " s o ' z i n i mahalliychilik o'zagi d e b bilar, faoliyatini c h e k l a s h g a u r i n a r d i . B i r o q a h o l i n i n g n o r o z i l i g i g a s a b a b c h i bo'lmaslik u c h u n m a h a l l a l a r n i taqiqlay o l m a d i , lekin uni j a - m i y a t n i b o s h q a r i s h t i z i m i g a k i r i t m a d i . M a h a l l a q o ' m i t a l a r i o'zining hayotchanligi tufayli m a z k u r davrda h a m o'zini saqlab q o l o l d i . T o s h k e n t s h a h r i d a v a r e s p u b l i k a n i n g b o s h q a yirik shaharlarida o ' n l a b , yuzlab mahalla qo'mitalari faoliyat yuritardi. 95 U l a r a h o l i g a y a s h a s h j o y i , o i l a t a r k i b i t o ' g ' r i s i d a m a ' l u - m o t n o m a l a r h a m berardi. Mahalla oqsoqoliga davlat t o m o n i d a n m a o s h h a m berilmasdi. Shuni h a m ta'kidlash joizki, yirik shaharlarda qad ko'targan k o ' p qavatli binolar, gavjum bo'lgan turar joy mavzelari, kvartal- lari mahalla maqomiga ega emasdi, ularda mahalla qo'mitalari h a m tuzilmasdi. Nihoyat mustaqillik sharofati bilan 1992- yil boshlari- dan boshlab bunday mavze (kvartal)larga h a m mahalla m a q o m i berilib, ularning har biriga joylashgan hududining tarixiy atalishiga mos keladigan nomlar qo'yildi. Yangi mahallalarda fuqarolar yig'ini o'tkazilib, mahalla oqsoqoli va mas'ul kotiblar saylandi. S o b i q l t t i f o q d a v r i d a O ' z b e k i s t o n q i s h l o q v a p o s y o l k a (shaharcha)larida vakillik boshqaruv organlari tuzilgan b o ' l i b , ular qishloq sovetlari yoki posyolka sovetlari deb atalardi va faoliyat yuritardi. M a z k u r sovetlar mustaqil hokimiyat organi b o ' l m a y , xalq d e p u t a t l a r i t u m a n yoki s h a h a r k e n g a s h l a r i , ularning ijroiya qfr'mitalariga b o ' y s u n a r edi. rv • • * • u u • l, O'zbekiston davlat mustaqilligi q o i g a \ j zim o z i DOSnQ3.risn- * . .... « i n , . . i . . . . kintilgach, mahallaga m u n o s a b a t t u b - ning huquqiy asoslan , e „ '. t • • ° d a n o z g a r d i , m a h a l l i y o z i n i o zi boshqarish tizimi t u b d a n isloh qilindi. Bu b o r a d a fuqarolarning o ' z i n i o'zi b o s h q a r i s h o r g a n l a r i t i z i m i n i davlat h o k i m i y a t i tizimidan ajratish t o m o n yo'l tutildi. Biz fuqarolik jamiyatini qurishga intilmoqdamiz. Buning ma'nosi shuki, davlatchiligimiz rivojlana borgan sari boshqaruvning turli xil vazifalarini bevosita xalqqa topshirish, ya'ni o'zini o'zi boshqarish organlarini yanada rivojlantirish demakdir. I. A. Karunov. O'zbekistonning siyosiy - ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. Asarlar, 4- jild, 11- bet. O ' z b e k i s t o n Respublikasining Konstitutsiyasida o'zini o'zi boshqarish organlarini shakllantirishning h u q u q i y asoslari o ' z ifodasini topdi. , O'zbekiston Konstitutsiyasining 105- moddasida „Sha- harcha, qishloq va ovullarda, shuningdek ular tarkibidagi mahallalarda hamda shaharlardagi mahallalarda fuqaro- larning yig'inlari o'zini o'zi boshqarish organlari bo'lib, ular ikki yarim yil muddatga raisni (oqsoqolni) va uning maslahatchiiarini saylaydi", deb belgilab qo'yildi. 96 1993-yil 2- sentabrda „ Fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlari to'g'risida" O'zbekiston Respublikasining Qonuni qabul qilindi. Unga binoan, qishloq, posyolka (shaharcha)larda davlat h o k i m i y a t i vakillik o r g a n l a r i — q i s h l o q , p o s y o l k a sovetlari tuzilmaydigan bo'ldi, ularning o'rniga o'zini o'zi boshqarish or- ganlari — mahalla qo'mitalari tuzildi. Shunday qilib, fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlari mahalliy hokimiyat tizimidan ajratildi. Biroq ular bir-biridan mutlaqo ajratilgan holda faoliyat ko'rsatmaydi, ularning bog'liq tomonlari mavjud. Ular o'rtasidagi munosabatlarning huquqiy asoslari „MahaUiy davlat hokimiyati to'g'risida" gi q o n u n d a belgilab qo'yilgan. H a r ikkalasi ham mahal- liy ahamiyatga molik masalalarni hal qiladi. Xalq deputatlari viloyat, t u m a n , shahar kengashlari fuqarolarning o'zini o'zi boshqarishni rivojlantirishga k o ' m a k l a s h a d i , o'zini o'zi boshqarish organlari faoliyatini yo'naltirib turadi. Prezidentining Respublika „Mahalla" xayriya jamg'armasini tuzish to'g'risida 1992-yil 1 2 - s e n t a b r d a g i h a m d a „ M a h a l l a " xayriya jamg'armasiga mablag' ajratish to'g'risida 1992- yil 8- oktabrdagi farmonlari katta ijtimoiy ahamiyatga ega bo'ldi. Davlat homiyligida R e s p u b l i k a „ M a h a l l a " j a m g ' a r m a s i , viloyat, s h a h a r , t u m a n „ M a h a l l a " j a m g ' a r m a l a r i tashkil etildi. M a h a l l a l a r faoliyatini yurituvchi „Mahalla" gazetasi (1994- yil) ta'sis etildi. Davlatning „MahaUa" jamg'armalari orqali ko'rsatayotgan homiyligi mahalla qo'mitalarining o'z hududlarida istiqomat qiluvchi k a m t a ' m i n - langan oilalarga, nogironlarga, yolg'iz keksalarga moddiy yordam berish, aholini ijtimoiy muhofaza qilish borasidagi ishlariga katta ko'mak b o ' l m o q d a . H u k u m a t mahallalarga dastlab davlat budjeti hisobidan 25 mil- lion s o ' m mablag' ajratdi. Viloyat, t u m a n , shahar hokimliklari t o - monidan mahallalar rolini oshirish, ular faoliyatini takomillash- tirish u c h u n qulay imkoniyatlar yaratildi. Fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlarining faoliyatini yo'lga qo'yish u c h u n tegishli binolar ajratildi, ularni jihozlashga ko'maklashdi. Mahalla oqsoqoli va kotiblariga oylik ish haqi belgilandi. Bu maqsadlar uchun hokimiyatlar mahalliy budjetdan zarur mablag'lar ajratdilar. 1994- yilgi m a ' l u m o t l a r shuni ko'rsatadiki, b u t u n respublika h u d u d i d a 12 m i n g d a n ortiq mahalla shakllantirildi. 1994- yilda barcha mahallalarda fuqarolar yig'ini b o ' l i b , mahalla oqsoqollari va mas'ul kotiblar saylandilar. Mahallalarga davlat homiyligi F u q a r o l a r n i n g o ' z i n i o'zi boshqarish organlarini shakllantirishga davlat h o - miylik qilmoqda. Bu borada O'zbekiston 7 — 0- Usmonov 97 O'zini o'zi boshqarish Fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlari to'g'risida" gi q o n u n d a aniq belgilab qo'yilgan. F u q a r o l a r n i n g o'zini o'zi boshqarish organlarining vazifalari: • fuqarolarga jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda qat- nashish huquqini amalga oshirishda ko'maklashish; • o'z hududlarida ijtimoiy va xo'jalik vazifalarini hal qilish, ommaviy-madaniy tadbirlarni o'tkazish; • davlat hokimiyati organlariga O'zbekiston Respublikasi qonunlarini, Prezident va hukumat hujjatlarini, xalq deputatlari kengashlari va hokimliklarning qarorlarini bajarishda yordamlashish maqsadida fuqarolarni birlashtirish. F u q a r o l a r yig'ini Ttollegial organ b o ' l i b , uni rais (oqsoqol) tegishli xalq deputatlari Kengashi yoki h o k i m bilan kelishgan holda, zaruratga qarab chaqiradi. F u q a r o l a r yig'ini, b a r c h a a h o - lini yig'ishning iloji b o ' l m a g a n h o l l a r d a , belgilangan vakillik m e ' y o r l a r i asosida o ' t k a z i l a d i . Rais ( o q s o q o l ) , u n i n g m a s l a - hatchilari fuqarolar yig'inida saylanadi. F u q a r o l a r yig'ini raisi (oqsoqol) doimiy ishlovchi b o ' g ' i n . Rais o'z mahkamasiga ega b o ' l i b , u n i n g m i q d o r i rais o ' z vazifasini bajarishga imkoniyat yaratadigan darajada tuziladi. O ' z b e k i s t o n d a fuqarolarning o ' z i n i o'zi boshqarish o r g a n - larini takomillashtirish, zarur h o l a t l a r d a yiriklashtirish tadbir- lari k o ' r i l m o q d a . Agar 1994- yilda 12 m i n g d a n ortiq o'zini o'zi b o s h q a r i s h o r g a n l a r i s h a k l l a n t i r i l g a n b o ' l s a , u l a r n i n g s o n i 2 0 0 1 - yilda 7847 tani tashkil etdi. 1999- yil 14- aprelda qabul qilingan „ Fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlari t o ' g ' - risida"gi yangi tahrirdagi q o n u n d a ularning vakolatlari va h u q u q i kengaytirildi. F u q a r o l a r n i n g o'zini o'zi boshqarish organlariga, s h u n i n g d e k , m a h a l l a fuqarolar yig'iniga: a h o l i m a n f a a t l a r i n i ifodalash va uning n o m i d a n qarorlar qabul qilish; q o n u n h u j - jatlarining, shuningdek o ' z qarorlarining ijro etilishi b o ' y i c h a j a - moatchilik nazoratini amalga oshirish; a t r o f - m u h i t n i muhofaza qilish va o b o d o n l a s h t i r i s h yuzasidan o ' z h u d u d i d a joylashgan k o r x o n a , muassasa va tashkilotlar rahbarlarining hisobotlarini eshitish huquqlari berildi. organlarining vako- latlari va faoliyati o r g a n l a r i n i n g v a k o l a t l a r i , vazifalari O ' z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i n i n g „Fu- qarolarning o'zini o'zi boshqarish 98 F u q a r o l a r n i n g o ' z i n i o'zi b o s h q a r i s h organlariga saylovlar aholining ijtimoiy faolligi, siyosiy ongi t o b o r a yuksalib b o r a y o t - ganligidan guvohlik b e r a d i . 1998- yil n o y a b r - d e k a b r oylarida b o ' l i b o ' t g a n s a y l o v l a r b i l a n b o g ' l i q b o ' l g a n f u q a r o l a r yig'inlarida 8,4 m l n kishi yoki respublikadagi katta yoshdagi a h o l i n i n g 7 0 foizi i s h t i r o k e t d i . F u q a r o l a r n i n g o ' z i n i o ' z i boshqarish organlariga 7574 nafar rais va 71034 nafar masla- hatchi saylandi. O ' z i n i o'zi boshqarish organlari rahbarlarining m a ' l u m o t darajasi h a m oshib b o r m o q d a . 1998- yilda saylangan rais ( o q s o q o l ) l a r n i n g 65,5 foizi oliy m a ' l u m o t l i mutaxassislar ekanligi b u n i n g guvohidir. 2 0 0 1 - yil iyun-iyul oylarida S a m a r q a n d viloyatidagi 1042 ta fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlariga b o ' l g a n saylov- larga 1 mln. 120 mingdan ortiq fuqaro vakillari ishtirok etdi. 1042 nafar rais ( o q s o q o l ) s a y l a n d i , u l a r n i n g 68 nafari x o t i n - q i z - lardir. 2 0 0 1 - yilda respublikamizda 6289 ta mahalla fuqarolar yig'ini, 108 ta s h a h a r c h a , 1320 ta qishloq va 131 ta ovul fuqarolar yig'ini, ular t o m o n i d a n saylangan o ' z i n i o'zi b o s h q a r i s h o r - ganlari faoliyat ko'rsatdi. U l a r qonunchilikni t a ' m i n l a s h , P r e - zident farmonlarini, h u k u m a t n i n g , hokimiyat vakillik organlari va hokimlarning qarorlarini ijro etish borasida davlat hokimiyati va boshqaruv organlariga k o ' m a k l a s h m o q d a . H u d u d l a r n i obodonlashtirish, kichik korxonalar, fermer va d e h q o n xo'jaliklarini tashkil etish, t o m o r q a uchastkalaridan sa- marali foydalanish masalalarini hal qilish o'zini o'zi boshqarish o r g a n l a r i n i n g d i q q a t m a r k a z i d a t u r i b d i . B u o r g a n l a r b a r q a - rorlikni saqlab t u r i s h , diniy mutaassiblik kayfiyatidagi k o ' r i - n i s h l a r n i n g o l d i n i olish, „o'zingni, o'z oilangni o'zing asra" shiori ostida odamlarni ogohlikka chaqirish, mahalla posbonlarini shakllantirish va ularning faoliyatini yo'naltirish, oilaviy t a n - tanalar va m a r o s i m l a r n i o'tkazishda dabdababozlik va m a n m a n - liKka y o i qo'ymaslik ishlari bilan s h u g ' u l l a n m o q d a . F u q a r o l a r n i n g o'zini o'zi boshqarish organlari O ' z b e k i s t o n Prezidentining 1999- yil 1 3 - yanvarda chiqqan „Aholini aniq yo'naltirilgan ijtimoiy madad bilan ta'minlashda fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlari rolini oshirish to'g'risida" gi f a r m o n i h a m d a V a z i r l a r M a h k a m a s i n i n g 2 0 0 2 - y i l 2 5 - vanvardagi „Aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini aniq yo'naltirilgan tarzda qo'llab-quwatlashning 2002—2003- yillarga mo'ljallangan dasturini amalga oshirish chora- tadbirlari to'g'risida" gi Qarori talablarini amalga oshirmoqdalar. 99 K a m t a ' m i n l a n g a n oilalarga y o r d a m k o ' r s a t i s h , k o ' p bolali m u h t o j oilalarga nafaqalar tayinlash b o ' y i c h a ajratilgan m a b - lag'lardan o'z o ' r n i d a samarali foydalanishni t a ' m i n l a m o q d a l a r . Faqat 2000- yilning o'zida aholining k a m t a ' m i n l a n g a n qismiga fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlari orqali 54,2 mlrd s o ' m m i q d o r i d a nafaqa, k o ' m a k va b o s h q a turdagi y o r d a m l a r berildi. O'zini o'zi boshqarish organlari tarbiyaga oid masalalar yuzasidan t a ' l i m muassasalari bilan h a m k o r l i k qilish, voyaga y e t m a g a n yoshlar bilan ishlash, ularning h u q u q l a r i n i h i m o y a qilish, qariyalarga shafelik qilish, aholini ish bilan t a ' m i n l a s h kabi ishlarga b o s h - q o s h b o ' l m o q d a l a r . P r e z i d e n t i m i z I s l o m K a r i m o v t a s h a b b u s i b i l a n 2 0 0 3 - yil „ O b o d mahalla yili" deb e ' l o n qilindi va „ O b o d mahalla yili" dasturini ishlab chiqish va amalga oshirish b o ' y i c h a respublika komissiyasi tuzildi. M a z k u r komissiya yil d a v o m i d a amalga oshi- rilishi zarur b o ' l g a n tadbirlarning dasturini ishlab chiqdi. 2 0 0 3 - yil 7 - fevralda O ' z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i V a z i r l a r M a h k a - masining „ O b o d m a h a l l a yili" dasturi t o ' g ' r i s i d a qarori e'lon qilindi. M a z k u r dastur quyidagi m u h i m m a q s a d va vazifalarni h a - yotda ro'yobga chiqarishga qaratilgan: • m a h a l l a n i n g davlat va j a m i y a t boshqaruvidagi, j a m i y a t n i n g ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayotidagi roli va m a q o m i n i m u s - t a h k a m l a s h ; • mahalla faoliyatining amaldagi m e ' y o r i y - h u q u q i y bazasini takomillashtirish, uning vakolatlarini kengaytirish va fuqarolik jamiyati instituti sifatidagi mas'uliyatini oshirish; • m a h a l l a faoliyatining m o d d i y b a z a s i n i m u s t a h k a m l a s h , m a h a l l a h u d u d i d a tadbirkorlikni, xizmatlar ko'rsatish va savdo sohalarini rivojlantirish, shular hisobiga yangi ish o'rinlari b a r - po etish; • m a h a l l a n i n g ijtimoiy-infratuzilmasini rivojlantirish, u n i n g h u d u d l a r i n i o b o d o n l a s h t i r i s h , k o m m u n a l t a r m o q l a r n i r i v o j - lantirish; • m a h a l l a t o m o n i d a n k a m t a ' m i n l a n g a n o i l a l a r g a a n i q yo'nalishli m o d d i y y o r d a m n i va yosh oilalarni q o ' l l a b - q u w a t - lashni kuchaytirish; • keksa avlodga e'tibor va g ' a m x o ' r l i k n i kuchaytirish; • mahalla aholisiga tibbiy va sanatoriy-kurort xizmati k o ' r s a - tilishini yaxshilash, bolalar sportini rivojlantirish; • m a h a l l a n i n g aholi o'rtasida s o g ' l o m t u r m u s h tarzi, ijtimoiy adolat, o ' z a r o m e h r - o q i b a t va m a ' n a v i y - a x l o q i y tarbiya bilan 100 bog'liq milliy qadriyat va urf-odatlarimizni keng targ'ib qilish, ularni asrab-avaylash sohasidagi faoliyatini takomillashtirish. „Obod mahalla yili" dasturini bajarilishini ta'minlash maqsa- dida fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlarini rivojlantirish bo'yicha maxsus jamg'armalar tashkil etildi. Mahallalarda kichik va o ' r t a biznes, s h u n i n g d e k xususiy t a d b i r k o r l i k n i rivojlantirish, shular hisobiga yangi ish o'rinlarini yaratish, aholini tabiiy gaz va toza ichimlik suvi bilan ta'minlovchi t a r m o q l a r qurish, uy-joy fondini va y o i l a r n i t a ' m i r l a s h , m a h a l l a l a r n i obodonlashtirish, zamonaviy mahalla guzarlarini va bolalar spoft inshootlarini barpo etish borasidagi ishlar hajmi aniq belgilandi. „ O b o d mahalla yili" dasturini to'la amalga oshirish u c h u n davlat budjeti, budjetdan tashqari jamg'armalar, nodavlat tashkilotlari, xalqaro tashkilotlar grantlari va kredit mablag'lari hisobiga 375,9 milliard s o ' m jalb etili- shi nazarda tutilgan. Mahallalarimizni yanada obod qilish m a q s a d i d a o b o d o n l a s h - tirish ishlari amalga oshirildi. 1,7 mlrd s o ' m m i q d o r i d a mablag' sarflanib 310 ta mahalla guzari b u n y o d qilindi. M i n g kilometrlik suv t a r m o g ' i va 1 ming 322 kilometrlik gaZ t a r m o g ' i ishga t u - shirildi. Mahallalarda 36,2 mlrd so'mlik kredit mablag'lari hiso- biga kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalari tashkil etilib qariyib 155 mingta yangi ish o'rinlari yaratildi. 1,2 mlrd so'mlik xayriya y o r d a m i berildi. S h u n d a y qilib, mahalla O ' z b e k i s t o n d a tarixda birinchi m a r t a fuqarolarning o'zini o'zi boshqaradigan tashkilotga aylandi. M a - halla yig'ini raisi ( o q s o q o l ) , m a s ' u l kotibi lavozimi q o n u n i y asosda ta'sis etildi. M a h a l l a yig'ini raisi (oqsoqoli) va m a s ' u l kotiblariga oylik m a o s h beriladigan b o ' l d i . f u q a r o l a r n i n g o'zini o'zi boshqarish organlarining mustaqillik yillaridagi faoliyatiga b a h o b e r i b , i s h o n c h b i l a n aytish m u m k i n k i , u l a r j a m i y a t n i b o s h q a r i s h n i n g s h a r q o n a va milliy qadriyatlar bilan u y g ' u n - lashgan fuqarolik jamiyatining negizi, demokratik institut sifatida o'zini to'la oqladi. Jamiyatni demokratiyalashda, ijtimoiy adolatni ro'yobga chiqarishda Vatan ichra kichik bir vatan bo'lmish mahal- laning roli g'oyat kattadir. O'zbekistonda mahalla xalq ishonchini qozongan adolat maskani hamda aholini ijtimoiy qo'l'ab-quvvatlash mexanizmi bo'lib qoldi. Mahallalari obod bo'lgan mamlakatgina ildam qadamlar bilan taraqqiy etadi, albatta. 101 Xorijiy mamlakatlarning rasmiy vakillari O'zbekistonda shakl- langan mahalla tizimi bilan qiziqib, uning faoliyati bilan ya- q i n d a n t a n i s h m o q d a l a r . Ular O'zbekistondagi mahalla tizimi fu- qarolik jamiyatining asosi ekanligiga yuksak b a h o bermoqdalar. 1. Mahalla deganda nimani tushunasiz? 2. Mahalla yig'ini nima? 3. Qanday joylarda fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlari tuziladi? 4. „ Mahalla" xayriya jamg'armasi qachon va nima maqsadda tuzilgan? 5. Fuqarolarning o'zini o'zi boshqarish organlariga kimlar rahbarlik qiladi, ular qanday tartibda va necha yilga saylanadi? 6. Muhtoj, kam ta'minlangan oilalarga o'zini o'zi boshqarish organ- larining g'amxo'rligi haqida nimalarni bilasiz? 7. „Obod mahalla yili" dasturida qanday vazifalar qo'yilgan? 8. Mahallangiz tarixi to'g'risida referat yozing. 9. O'zingiz yashayotgan mahallaning nomi nima, uning rahbarlarini bilasizmi? 10- §. Inson huquqlari, erkinliklari kafolatlarining va demokratik saylov tizimining yaratilishi I n s o n , u n i n g h u q u q i v a erkinligi masalasi d e m o k r a t i k h u - q u q i y d a v l a t , fuqarolik j a m i y a t i n i n g m u h i m b e l g i l a r i d a n biri b o ' l i b , u davlat va j a m i y a t n i n g qay darajada rivojlanganini k o ' r s a t u v c h i m e z o n d i r . Xalqaro huquq nor- k j r i k u n d a n e > t i b i n s o n h u _ sharoitlar yaratish yo'lidan bordi. 1991- yil 3 1 - avgustda qabul q i l i n g a n ,,0'zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligi to'g'risida Oliy Kengtfsh Bayonoti" da O'zbekiston Respublikasi xalqaro h u q u q doirasida h a m m a e'tirof etgan q o n u n - q o i d a l a r us- tunligini t a n oladi, deb bildirildi. O ' z b e k i s t o n d a inson h u q u q l a r i va erkinliklariga doir B M T Bosh Assambleyasi t o m o n i d a n qabul qilingan „Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi" ( 1 9 4 8 - yil 10- dekabr) „Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to'g'risida Xalqaro Pakt" (1966- F Savol va topshiriqlt \ar O'zbekiston o'z mustaqilligini qo'lga malarining tan olinishi quqlari va erkinligini aniq belgilash, ularning kafolati u c h u n zarur shart- 102 yil 19- d e k a b r ) , „Fuqarolik va siyosiy huquqlar to'g'risidagi Xalqaro Pakt" ( 1 9 6 6 - yil 19- d e k a b r ) kabi xalqaro hujjatlar tan olindi va ularga sadoqat bilan amal q i l i n m o q d a . O'zbekiston B M T kotibiyatining inson huquqlari va erkinliklariga doir 21 ta deklaratsiya, pakt va konvensiyalarga qo'shildi. O ' z b e k i s t o n Y e v r o p a d a Xavfsizlik va h a m k o r l i k Tashkiloti hujjatlarini t a n oldi va u n i n g d e m o k r a t i k institut va inson h u - quqlari b o ' y i c h a Byurosi bilan inson h u q u q l a r i n i h i m o y a qilish sohasida hamkorlik qilmoqda. inson, uning hayoti, erkinligi, s h a ' n i , q a d r - q i m m a t i va b o s h q a daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi. D e m o k r a t i k h u q u q va erkinliklar Konstitutsiya va q o n u n l a r bilan h i m o y a qilinadi, deb belgilab qo'yildi. Konstitutsiyada qonunlashtirib qo'yilganidek, O'zbekistonda barcha fuqarolar bir xil h u q u q va erkinliklarga ega b o ' l i b , jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy mavqeyidan qat'iy nazar, q o n u n oldida tengdirlar. O'zbekiston Respublikasida yagona fuqarolik qabul qilingan, a y n i v a q t d a Q o r a q a l p o g ' i s t o n R e s p u b l i k a s i n i n g f u q a r o s i O'zbekiston fuqarosi hisoblanadi. Konstitutsiyaning 7- bobida respublika fuqarolarining shaxsiy h u q u q va erkinliklari quyidagicha ta'riflab berilgan: • yashash h u q u q i ; • erkinlik va shaxsiy daxlsiz]ik h u q u q i ; • aybsizlik prezumpsiyasi; • shaxsiy h a y o t g a a r a l a s h i s h d a n h i m o y a l a n i s h va u y - j o y daxlsizligi h u q u q i ; • bir j o y d a n ikkinchi joyga k o ' c h i s h h u q u q i ; • fikrlash, so'z va e ' t i q o d erkinligi; • fuqarolarning o ' z h u q u q va manfaatlariga daxldor b o ' l g a n hujjatlar bilan tanishib chiqish h u q u q i ; • vijdon erkinligi. M a z k u r h u q u q va erkinliklarga h a r bir shaxs ega b o ' l a d i , h a m d a o'zi t o m o n i d a n mustaqil amalga oshiriladi. Inson hayoti q o n u n bilan qo'riqlanadigan m u q a d d a s qadriyatdir. I n s o n n i n g shaxsiy h u q u q va erkinliklari O ' z b e k i s t o n R e s - publikasining Konstitutsiyasi, „Fuqarolik kodeksi" ( 1 9 9 5 - yil 2 1 - d e k a b r ) , „Fuqarolarning murojaatlari to'g'risida" (1994- yil 6- m a y ) , „Fuqarolar muhofazasi to'g'risida" (2000- yil 2 6 - Inson huquqlari va erkinliklari — oliy qadriyat O ' z b e k i s t o n Respublikasi K o n s t i t u t - siyasining 1 3 - m o d d a s i d a O ' z b e k i s - t o n d a d e m o k r a t i y a u m u m i n s o n i y prinsiplarga asoslanadi, ularga k o ' r a 103 m a y ) , „Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to'g'risida" (1998- yil 1- m a y kuni yangi tahrirda qabul qilingan) va b o s h q a q o - n u n l a r bilan kafolatlangan. O ' z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i K o n s - Siyosiy huquqlar, ularning titutsiyasi va q o n u n l a r i d a fuqarolar- kafolatlari ning siyosiy huquqlari m u s t a h k a m - langan. Ular quyidagilardan iborat: • davlat va jamiyat ishlarini boshqarishda qatnashish; • o ' z ijtimoiy faolliklarini mitinglar, n a m o y i s h l a r va yig'i- lishlar shaklida amalga oshirish; • kasaba u y u s h m a l a r i g a , siyosiy p a r t i y a l a r g a , j a m o a t b i r - lashmalariga uyushish, o m m a v i y harakatlarda ishtirok etish; • vakolatli davlat organlariga, muassasalariga yoki xalq vakil- lariga ariza, taklif va shikoyatlar bilan murojaat qilish. F u q a r o l a r n i n g siyosiy h u q u q l a r i K o n s t i t u t s i y a , „Jamoat tashkilotlari to'g'risida", „Ommaviy axborot vositalari to'g'- risida", „Siyosiy partiyalar to'g'risida" va b o s h q a q o n u n l a r bilan himoya qilinadi. O ' z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i K o n s t i t u t - Iqtisodiy va ijtimoiy siyasi va q o n u n l a r i d a respublika fuqa- huquqlar rolarining iqtisodiy va ijtimoiy h u q u q - lari m u s t a h k a m l a n i b qo'yilgan: • uy-joyga ega bo'lish; • m u l k d o r bo'lish va u n d a n erkin foydalanish; • m e h n a t qilish, erkin kasb t a n l a s h , ishsizlikdan h i m o y a - lanish; • yollanib ishlaganda d a m olish; • qariganda, m e h n a t qobiliyatini y o ' q o t g a n d a , b o q u v c h i s i - d a n m a h r u m b o ' l g a n d a ijtimoiy t a ' m i n o t olish; • malakali tibbiy x i z m a t d a n foydalanish; • bilim olish; • ilmiy va texnikaviy ijod erkinligi, m a d a n i y a t yutuqlaridan foydalanish. F u q a r o l a r n i n g ijtimoiy va iqtisodiy h u q u q l a r i O ' z b e k i s t o n Respublikasining iqtisodiy, ijtimoiy, m a d a n i y sohalardagi q o - nunlari bilan kafolatlangan. Kafolat deganda, fuqarolarga belgi- lab qo'yilgan h u q u q va erkinliklarni amalga oshirishni t a ' m i n - laydigan vositalar, usullar va shart-sharoitlar tushuniladi. Z a - rur bo'lgan hollarda inson huquqlari sudda h i m o y a qilinadi yoki 104 tiklanadi. „Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to'g'risida" gi Q o n u n (1995- yil 30- avgust) a n a shu m a q s a d - larga xizmat qilmoqda. F u q a r o va davlat bir-biriga n i s b a t a n Fuqarolarning b o ' l g a n h u q u q l a r i va b u r c h l a r i bilan burchlari o ' z a r o b o g ' l a n g a n . D a v l a t f u q a r o l a r h u q u q l a r i v a e r k i n l i k l a r i n i h a m o ' z hududida, h a m u n i n g tashqarisida himoya qiladi, ularga homiylik qiladi. S h un i ng de k, b a r c h a fuqarolar davlat, jamiyat va b o s h q a f u q a r o l a r o l d i d a m u a y y a n b u r c h l a r n i , m a j b u r i y a t l a r n i h a m o'taydi. F u q a r o l a r n i n g burchlari, majburiyatlari Konstitutsiya va q o n u n l a r d a belgilab qo'yilgan. Fuqarolarning burchlari: Konstitutsiya va qonunlarga rioya etish; Vatanni h i m o y a qilish; harbiy yoki muqobil xizmatni o'tash. b o s h q a kishilarning huquqlari, erkinliklari, s h a ' n i va q a d r - qimmatini h u r m a t qilish; • O'zbekiston xalqining tarixiy, m a ' n a v i y va m a d a n i y m e r o s obyektlarini avaylab-asrash; • q o n u n bilan belgilangan soliqlar va mahalliy y i g ' i m l a r n i t o ' l a s h ; • tabiat va a t r o f - m u h i t n i saqlash, tabiiy boyliklarga ehtiyot- korona m u n o s a b a t d a bo'lish. O ' z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i n i n g „Tabiatni muhofaza qilish to'g'risida", „Yer to'g'risida", „Suv va suvdan foydalanish to'g'risida", „Atmosfera havosini muhofaza qilish to'g'risida" va boshqa q o n u n l a r i d a fuqarolarning tabiat bilan bo'ladigan m u - loqotdagi majburiyatlari belgilab berilgan. 105 > '7> ST 03 -o o c 3 * r3 i/i • s & CD q CO X! a- E 3 3 Si r- O0 x 3 ^ S 3 — « • - b - ' 5 - 5 00 3 u . PS O T3 00 "ob 3 i/i 00 3 3 O 03 O -D 3 N _3 ^ = 60 5 00 3 C 'E £ CO — '-5 N 3 C3 . 3 00 3 'S o '£ >< '5b *— ^ > X3 g . 2 co 3 t X >i « O e 75 e > o £ 3 pr o sto n ust u ~: 00 X xa k bek i da n > eti s yo' l N • — 3 3 03 '5 6 _03 b n ru i 00 x: 'op .. 03 00 u n turad i unin g h X 03 la s ~ uqlar i mala i i qo n turad i unin g h E 3 C3 che k yilm ; hu q no r lika s 1U U ari d larn i ,ob a- x> o 3 3 — 1 t/J a - O. , 3 > c h u Re s erk i x: 73 00 1) 03 00 Inson huquqlari bo'yicha vakil Inson huquqlarini himoya qiluvchi tizimga Oliy Majlisning inson h u - q u q l a r i b o ' y i c h a vakili ( o m b u d s - m a n ) , inson huquqlari b o ' y i c h a Milliy m a r k a z kiradi. 1995- yil 2 3 - fevralda birinchi chaqiriq O'zbekiston R e s p u b - likasi Oliy Majlisining birinchi sessiyasida Oliy Majlisning inson huquqlari b o ' y i c h a vakili ( o m b u d s m a n ) lavozimi ta'sis etildi va bu lavozimga Sayyora Rashidova saylandi. Inson huquqlari b o ' y i c h a vakil o'z faoliyatida huquqni himoya qiluvchi o r g a n l a r bilan a l o q a d a ishlaydi, shaxslar va davlat, shaxslar v a h o k i m i y a t o r a s i d a m u n o s a b a t l a r n i y a x s h i l a s h g a k o ' m a k l a s h a d i . Inson huquqlari b o ' y i c h a vakilning m a q o m i va faoliyat doirasi 1997- yil 2 6 - aprelda qabul qilingan „Inson huquqlari bo'yicha vakil (ombudsman) to'g'risida" gi Q o n u n bilan belgilab berildi. Vakil faoliyatining asosiy yo'nalishlari: • inson huquqlariga doir qonunlarga rioya etilishini nazorat qilish; • shikoyatlarni k o ' r i b chiqish b o ' y i c h a aniq m e x a n i z m n i y a - ratish v a fuqarolar h u q u q l a r i n i n g tiklanishi u c h u n s a m a r a l i choralarni ko'rish; • vakilning fuqarolar, n o h u k u m a t tashkilotlari va o m m a v i y axborot vositalari bilan inson huquqlari monitoringi sohasidagi hamkorligini m u s t a h k a m l a s h ; • v a k i l n i n g i n s o n h u q u q l a r i m a s a l a l a r i b o ' y i c h a x a l q a r o tashkilotlar bilan hamkorligini rivojlantirish. Inson huquqlari b o ' y i c h a vakil yil oxirida sohadagi ishlar h a - qida p a r l a m e n t va Prezidentga m a ' r u z a l a r kiritadi. O'z faoliyatini olib borish paytida vakilning daxlsizligi t a ' m i n l a n a d i va u tergov ishlari sohasida katta vakolatlarga ega. Vakil B M T n i n g i n s o n h u q u q l a r i b o ' y i c h a m a r k a z i , E X H T ning d e m o k r a t i k institutlar va inson huquqlari b o ' y i c h a burosi bilan h a m k o r l i k qiladi, u c h r a s h u v l a r va xalqaro s e m i - narlar u y u s h t i r a d i . I n s o n huquqlari va erkinliklarini h i m o y a qilishda Prezident farmoniga asosan 1996- yilning noyabrida tashkil etilgan „ I n s o n huquqlari b o ' y i c h a milliy m a r k a z " n i n g ahamiyati h a m kattadir. Milliy m a r k a z inson huquqlariga rioya etilishi va bu h u q u q - larning m u h o f a z a qilinishi y u z a s i d a n ilmiy m a ' r u z a l a r t a y - yorlaydi. Milliy m a r k a z inson huquqlari b o ' y i c h a davlat h o k i - miyati, b o s h q a r u v idoralari va j a m o a t birlashmalariga masla- 107 O'zbekiston Respublikasi Qliy Majlisining inson huquqlari bo'yicha vakili (ombudsman) S. Rashidova (o'ngdan ikkinchi). hatlar, takliflar berib t u r m o q d a , sotsiologik tadqiqotlar o ' t k a z - m o q d a . Milliy m a r k a z fuqarolarning huquqlarini amalga oshi- rish va rivojlantirish b o ' y i c h a m a ' l u m o t l a r n i n g axborot bazasini barpo etdi. Shuningdek, Milliy m a r k a z xalqaro va milliy t a s h - kilotlar, h u k u m a t g a qarashli b o ' l m a g a n tashkilotlar bilan h a m - korlik q i l m o q d a , inson huquqlari sohasida davlatlararo ikki t o - m o n l a m a va k o ' p t o m o n l a m a bitimlar ishlab chiqish, ekspert baholash ishlarida q a t n a s h m o q d a . Respublikamizda qabul qilinayotgan q o n u n hujyatlarining i n - son h u q u q l a r i sohasidagi x a l q a r o m e ' y o r l a r g a muvofiqligini, x a l q a r o h u q u q i y m e ' y o r l a r i n i m a m l a k a t i m i z n i n g a m a l d a g i q o n u n hujjatlariga joriy etilishini t a ' m i n l a s h d a 1996- yil dekabrda tashkil etilgan Oliy Majlis huzuridagi Amaldagi q o n u n hujjatlari monitoringi instituti h a m ijobiy tadbirlarni amalga oshirmoqda. D a v l a t h o k i m i y a t i n i n g b i r d a n - b i r Demokratik saylov manbayi xalqdir. D e m o k r a t i k h u q u q i y tizimining huquqiy davlatda xalq h o k i m i y a t c h i l i g i , a s o - asoslan s a n ^ va^ju^ia,- y 0 ' l i bilan, y a ' n i h o - kimiyat organlari u m u m x a l q saylov- lari orqali a m a l g a oshiriladi. Davlat ahamiyatiga ega b o ' l g a n m u h i m m a s a l a l a r x a l q m i i h o k a m a s i g a t a q d i m e t i l a d i , referendumga qo'yiladi. * Odamlarning saylov huquqini, o'z xohish-irodasini erkin ifodalash, o'z manfaatlarini ro'yobga chiqarish va himoya qilish huquqini ta'minlash uchun haqiqiy shart- sharoit, qonuniy-huquqiy zamin yaratib berish demokra- tiyaning eng muhim tamoyilidir . 108 D e m o k r a t i y a n i n g b o s h talabi b u e r k i n v a a d o l a t l i say- lovlardir. O ' z b e k i s t o n d a xalqaro h u q u q andazalari va talablariga, i l g ' o r c h e t el tajribasiga m o s saylov q o n u n c h i l i g i y a r a t i l d i . O'zbekistonda mustaqillikning dastlabki yilida ,,0'zbekiston Re- spublikasining referendumi to'g'risida" ( 1 9 9 1 - yil 18- noyabr) va ,,0'zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to'g'risida" ( 1 9 9 1 - yil 18- noyabr) Q o n u n l a r i qabul qilindi. 1991- yil 2 9 - dekabrda fuqarolarning yuksak faolligi asosida o'tgan saylovlarda x a l q i m i z t o m o n i d a n O ' z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i n i n g d a v l a t mustaqilligi m a ' q u l l a n d i va Islom Karimov O'zbekiston Pre- zidenti etib saylandi. O ' z b e k i s t o n d a d e m o k r a t i k saylov o ' t k a - zishda ilk tajriba to'plandi. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi natijasida saylov tizimining h u q u q i y asoslari m u s t a h k a m l a n d i . O'zbekiston Respublikasining fuqarolari vakillik organ- lariga saylash va saylanish huquqiga egadirlar. Har bir saylovchi bir ovozga ega. O'z xohish-irodasini bildirish tengligi va erkinligi qonun bilan kafolatlanadi. O'zbekiston Respublikasida Prezident saylovi, hoki- miyatning vakillik organlari saylovi umumiy, teng, to'g'- ridan to'g'ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo'li bilan o'tkaziladi. O'zbekiston Respublikasining 18 yoshga to'Igan fuqarolari saylash huquqiga egadirlar. O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, 117- modda. Saylovlar haqida, saylov o'tkazish tartiblari to'g'risida bir qa- t o r q o n u n l a r q a b u l q i l i n d i . ,,0'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylov to'g'risida" gi ( 1 9 9 3 - yil 2 8 - d e k a b r ) , „Xalq deputatlari viloyat, tuman va shahar Kengashlariga saylovlar to'g'risida" gi (1994- yil 5- may), „Fuqarolar saylov huquqlari- ning kafolatlari to'g'risida" gi ( 1 9 9 4 - yil 5 - m a y ) Q o n u n l a r s h u l a r j u m l a s i d a n d i r . 1997- y i l d a n b o s h l a b a m a l d a g i saylov qonunlariga, referendum to'g'risidagi qonunga bir qator o'zgarti- rishlar kiritildi, bo'lajak saylovlar u c h u n zarur huquqiy asoslar yaratildi. O ' z b e k i s t o n d a s a y l o v l a r n i t a s h k i l Saylov komissiyalari e t i s h u c h u n m u s t a q i l Markaziy say- lov komissiyasi tuziladi. U n i n g m a - qomi va ish yuritish tartibi 1998- yil 3 0 - aprelda qabul qilingan „Markaziy saylov komissiyasi to'g'risida" gi Q o n u n d a belgilab 109 qo'yildi. S h u n i n g d e k , O ' z b e k i s t o n Respublikasi Prezidenti va Oliy Majlisga saylov o ' t k a z u v c h i o k r u g va u c h a s t k a saylov komissiyalari tuziladi. Saylov uchastkalari k a m i d a 20 nafar va k o ' p i b i l a n 3 0 0 0 n a f a r s a y l o v c h i d a n i b o r a t e t i b t u z i l a d i . Masalan, 1999- yilda saylovlarni tayyorlash va o'tkazish u c h u n respublikamizda 7684 ta saylov uchastkalari tuzildi. Xalq deputatlari viloyat, t u m a n va shahar Kengashlariga say- lovni tashkil etish ishlarini viloyat, t u m a n va shaharlarda tuzila- d i g a n s a y l o v k o m i s s i y a l a r i b a j a r a d i , s a y l o v l a r o k r u g v a uchastka komissiyalari t o m o n i d a n o'tkaziladi. Saylov organlari o ' z f a o l i y a t i d a q o n u n i y l i k , kollegiallik, o s h k o r a l i k , m u s t a - qillik, adolatlilik prinsiplariga rioya qiladi. Respublika saylov tizimi saylov kunigacha 18 yoshga to'lgan h a r b i r f u q a r o n i n g o v o z b e r i s h d a b e v o s i t a i s h t i r o k e t i s h i n i t a ' m i n l a y d i g a n demokratik tamoyillarga asoslanadi. Sud t o m o n i - d a n huquqiy m u o m a l a g a layoqatsiz deb topilgan yoki sud h u k - miga k o ' r a ozodlikdan m a h r u m etilgan shaxslar saylovlarga qat- nasha olmaydilar. O ' z b e k i s t o n d a saylovlar u m u m i y v a Saylov o'tkazish tenglik prinsipiga asoslanadi. Buning prinsiplari m a ' n o s i shuki, har bir saylovchining ovozi t e n g , y a ' n i h a r bir saylovchi b i t t a o v o z g a e g a . F u q a r o l a r ijtimoiy kelib chiqish, irqiy yoki milliy m a n s u b l i - gi, j i n s i , m a ' l u m o t i , tili, d i n g a m u n o s a b a t i d a n q a t ' i y n a z a r teng saylov h u q u q i g a ega. Saylovchilar saylov uchastkalariga teng, erkin kirish imkoniyatiga ega. O ' z b e k i s t o n d a g i saylovlar n o m z o d n i t o ' g ' r i d a n t o ' g ' r i , b e - v o s i t a s a y l a s h n i t a ' m i n l o v c h i s a y l o v l a r d i r . B u n i n g m a ' n o s i shuki, Prezident, Oliy Majlis va mahalliy vakillik hokimiyatiga saylovlarda fuqarolar bevosita ishtirok etadi, A Q S H d a Prezi- d e n t n i saylash u c h u n a w a l saylovchilar t a n l a n a d i , keyin a n a shu t a n l a n g a n vakillar Prezident saylovida qatnashadilar. Saylovlarda yashirin ovoz berish t a ' m i n l a n a d i , ovoz beruv- chining xohish-irodasini nazorat qilishiga yo'l qo'yilmaydi. Say- lov uchastkalarida ovoz beriladigan, bulletenlar to'ldiriladigan alohida x o n a c h a — kabinalar tuziladi. X o n a c h a d a ovoz beruv- c h i d a n b o s h q a b i r o n - b i r kishining bo'lishi m a n qilinadi. Bul- letenni mustaqil to'ldirish imkoniga ega b o ' l m a g a n saylovchi o'z x o h i s h i g a k o ' r a , saylov k o m i s s i y a s i a ' z o s i d a n b o s h q a b i r o r shaxsni x o n a c h a g a taklif etishi m u m k i n . n o Saylovlar bir m a n d a t l i o k r u g l a r d a h u d u d i y l i k t a m o y i l l a r i bo'yicha o'tkaziladi. O ' z b e k i s t o n d a saylovlar k o ' p partiyaviylik prinsipida o ' t k a - ziladi. O ' z b e k i s t o n Prezidentligiga, Oliy Majlis deputatligiga n o m z o d ko'rsatish huquqi siyosiy partiyalarga, Qoraqalpog'iston Respublikasi J o ' q o r g ' i Kengesi, T o s h k e n t shahar va viloyatlar x a l q d e p u t a t l a r i K e n g a s h i g a v a f u q a r o l a r t o m o n i d a n shakllantiriladigan t a s h a b b u s k o r g u r u h l a r i g a berilgan. F u q a - rolarning o'zini o'zi boshqarish organlari xalq deputatlari t u m a n va shahar kengashlari deputatligiga nomzod ko'rsatish huquqiga ega. Respublika bo'yicha barcha darajalardagi davlat hokimiyati vakillik o r g a n l a r i g a 7 m i n g d a n ziyod (Oliy Majlisning quyi palatasiga— 120 ta deputat, Oliy Majlisning Senatiga — 100 ta senator, Qoraqalpog'iston Jo'qorg'i Kengesi, viloyatlar va T o s h - kent shahar Kengashlariga — 800 tadan ortiq, t u m a n va shahar Kengashlariga — 6000 ga yaqin) deputatlar saylanadi. H a r bir deputatlik o'rniga kamida 5—6 tagacha nomzodlar qo'yiladi va ular o'rtasida qizg'in bahs, kurash ketadi. Saylov natijalarini O ' z b e k i s t o n d a saylov n a t i j a l a r i e n g aniqlash d e m o k r a t i k m a j o r i t a r u s u l d a a n i q - l a n a d i . S a y l o v n a t i j a s i d a s a y l o v d a qatnashganlarning 50 foizi + 1 ovoz olgan n o m z o d saylangan h i s o b l a n a d i , Agar s a y l o v c h i l a r n i n g r o ' y x a t i g a kiritilgan say- lovchilarning y a r m i d a n kami saylov yoki r e f e r e n d u m d a ishtirok e t g a n b o ' l s a , saylov yoki r e f e r e n d u m o ' t m a g a n d e b h i s o b - lanadi. Basharti saylov okrugi yoki u c h a s t k a s i d a saylov o ' t m a g a n d e b t o p i l s a , n o m z o d n i n g s a y l a n g a n l i g i n i a n i q l a s h i m k o n i b o ' l m a s a q o ' y i l g a n n o m z o d l a r d a n b i r o n t a s i 50 foiz + 1 ovoz ololmasa takroriy saylov o'tkaziladi. Takroriy saylov asosiy say- lovdan keyin k o ' p i bilan bir oy ichida o'tkaziladi. Takroriy say- lovda ovoz berish asosiy saylov o'tkazish u c h u n tuzilgan say- lovchilarning ro'yxatlari b o ' y i c h a o'tkaziladi, ovoz berish b u l - leteniga asosiy saylovda boshqalarga nisbatan k o ' p r o q ovoz olgan ikki n o m z o d kiritiladi, oddiygina k o ' p ovoz olgan n o m z o d yutib chiqadi. Mustaqillik davrida yaratilgan d e m o k r a t i k saylov tamoyillari asosida Prezident saylovi, Oliy Majlis saylovi, viloyat, t u m a n va S h a h a r K e n g a s h l a r i d e p u t a t l a r i s a y l o v i , m u h i m m a s a l a l a r bo'yicha referendumlar bo'lib o'tdi. U l a r n i n g yakunlari r e s p u b - lika fuqarolarining faol qatnashganligini yaqqol n a m o y o n etdi. i l l > CO o X o ay >> •5 b ' _C0 l- ' n _C0 °c CO > CO o 0 0 >. ru o CO C/5 o CO _co J2 cO o 'c« CO 0 cr 1 S 2 T3 • — CO CO 3 rS o CO CO o > x> CO . 0 0 >' X 3 oo 5 — — CO > c O ca >, x CO o b CO a- a CO x o co 0 0 o CO op '3" 3 a" 3 X CO •o X 3 co CO T - u X N o > o CO X 03 X 0 0 .22 -3 •= •- =; x a- >> e 2 — o N CO 3 3 i 3 > > x - S O .3 > ^ CO o a" o O- -3 3 X °* >_ 2 co x 0 0 . . ca co 0 3 i * 8P S co J2 ~ -S ° 9 >> '3 co x; SJ" „ Download 1.6 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|