Учебное пособие для студентов первого курса 5120100 «Филология и преподавание языка»

19-§.
Lisoniy va nutqiy birliklar. Til va nutq alohida hodisalar 
ekan ularning birliklari ham alohida bo‘lishi shubhasiz. Til va nutq bir-
biri bilan chambarchas bog‘langan. Tilshunoslikda til va nutq birliklarini 
belgilashda yakdil fikr mavjud emas. Turli xil olimlar turli xil qarashga 
ega. Aytilayotgan shu fikrlarning o‘zi ham til va nutq birliklarini 
belgilashda ishlatilgan mezonlar ham nisbiy ekanligidan dalolatdir. 
Ko‘pchilik tomonidan til birliklariga: fonema, morfema, leksema va 
modellar kiritilgan bo‘lsa, nutq birliklariga esa: tovush, harf, so‘z, so‘z 
birikmasi, gap va matnlar kiritilgan. Til birliklari vertikal qatorda 
bizning ongimizda joylashgan bo‘lsa, nutq birliklari esa til birliklarining 
gorizontal qatorga ko‘chishidir. Bunda nutqiy faoliyat muhim rol 
o‘ynaydi. Til birliklaridan nutq birliklari hosil qilinadi. Til va nutq 
birliklari quyidagi qismlardan tashkil topgan. 
Fonema. Tilning eng kichik birligi fonemadir. Fonema boshqa 
mayda qismlarga ajratilmaydi. Fonema tilda eng kichik birlik bo‘lgani 
bilan, eng katta vazifani bajaradi. Barcha birliklar tarkibida fonemalar 
mavjud bo‘ladi. Fonemaning nutqdagi birligi tovush va harfdir. Fonema 
tovushning ma’no farqlashga xizmat qiladigan turidir. Yoki boshqacha 
qilib aytsak, fonema so‘zlarni tovush jihatdan farqlaydi. Masalan: bolg‘a 
- bolta, ko‘z – so‘z, men, sen kabi. Bolg‘a so‘zidagi g‘ o‘rniga t (tovush) 
harfini qo‘ydik va yangi so‘z yasaldi. Bu so‘zdagi faqat t harfi (tovushi) 
gina fonema hisoblanadi.
Morfema. Tovushlar qo‘shilib ma’no ifodalaydi. So‘zning eng 
kichik ma’no ifodalovchi qismi morfemadir. So‘zning har qanday qismi 
ham ma’no ifodalavermaydi. Masalan, kitob so‘zining birinchi bo‘g‘ini 
ki hech qanday ma’noga ega bo‘lmagani uchun morfema ham bo‘la 
olmaydi. Fonema ma’no farqlashga xizmat qiluvchi eng kichik birlik 

---

61 
bo‘lsa, morfema ma’no ifodalashga xizmat qiluvchi eng kichik birlikdir. 
Shu sabab ham morfemalar boshqa ma’noli qismlarga bo‘linmaydi. 
Masalan: o‘qi+t+uvchi+lik, ish+chi+lar+ga, tadbir+kor+lik kabi 
so‘zlaridagi -t,-uvchi,-lik, -chi, -lar, -ga, -kor, -lik kabilar. Morfema so‘z 
va so‘zning tarkibiy qismidan iborat bo‘ladi. SHu jihatdan morfemalarni 
ikkiga: o‘zak morfema va affiks morfemalarga bo‘lamiz.