Умумий психодиагностика

D.B.Elkonin bo‘yicha bola rivojlanish davr va bosqichlari:
- ilk bolalik davri ikki bosqichdan iborat: go‘daklik tug‘ilish krizisi bilan (shaxsning motivatsion-ehtiyoj sohasi), va ilk yosh davri, 1 yosh krizisi bilan (operatsion-tenik soha);
- bolalik davri 3 yoshlar krizisi bilan boshlanib, maktabgacha yosh davrini o‘z ichiga oladi (shaxsning motivatsion-ehtiyoj sohasi). Ikkinchi bosqich 7 yoshlar krizisi bo‘lib, unga kichik maktab yoshi davri kiradi (operatsion-tenik soha);
- o‘smirlik davri 11-12 yoshlar krizisi bilan boshlanadigan o‘smirlik (shaxsning motivatsion-ehtiyoj sohasi) va 15 yoshlar krizisi bilan bog‘liq ilk o‘spirinlik davrlariga bo‘linadi (operatsion-tenik soha). D.B.Elkoninning fikricha, 3 va 11-12 yoshdagi krizislar munosabatlar krizisi hisoblanib, uning natijasida shaxs munosabatlarida yangi orientatsiyalar shakllanadi. 1, 7 va 15 yoshdagi krizislar dunyoqarash bilan bog‘liq bo‘lib, olamdagi narsalarga bo‘lgan orientatsiyalarni o‘zgartiradi.
Zamonaviy yosh davrlari psixologiyasi bolaning psixik rivojlanishini davrlashtirishda etakchi sifatida D.B.Elkonin davrlashtirishini qabul qilishgan. Lekin ushbu davrlashtirish faqat ilk yosh davrlarini o‘z ichiga olgan. SHunga ko‘ra zamonaviy psixologiya oldida turgan asosiy muammolardan biri katta yoshdagi shaxslarning psixik rivojlanishini davrlashtirishdir.


3. Insonning hayot yo‘li va hayot tarzi
Hayot davri yoki uning davomiyligi tug‘ilish va o‘lim orasidagi vaqtinchalik intervalni anglatadi. Hayot davomiyligi muhim sotsial va psixologik natijalarga ega: unga ko‘p holatlarda avlodlar yashash davomiyligi hamda bolalarning dastlabki ijtimoiylashu jarayonlari bog‘liqdir. Shunga qaramasdan, “Hayot davri” formal tushuncha bo‘lib, shaxsning hayot mazmuniga bog‘liq bo‘lmay, individual mavjudligining xronologik doirasini anglatadi.
Hayot sikli shuni taqazo qiladi-ki, hayot yo‘li ma’lum qonuniyatga bo‘ysunadi, uning bosqichlari (“hayot yoshi”, “hayot davrlari”) esa doimo o‘zgarib turadi. A.Adler hayot yo‘li tushunchasining o‘rniga hayot uslubi tushunchasini ishlatgan. Uning qarashicha, hayot uslubi insonning olamga va o‘z-o‘ziga beradigan e’tibori bo‘lib, maqsadlari intilishlari tomon yo‘nalgan bo‘ladi. A.Adlerning fikricha, hayotdagi mohiyat shaxsning 4-5 yoshlarida anglab bo‘lmas hissiyotlar orqali erishiladi. 5 yoshlarning oxiriga borganda, bola turli muammo va vazifalarga nisbatan amalga oshiriladigan xaddi-harakat va shaxsiy uslubining namunasiga ega bo‘ladi²⁸. Individual rivojlanishni tavsiflash uchun eng ko‘p qo‘llaniladigan zamonaviy ilmiy termin – bu “Hayot yo‘li”dir. Bu termin shaxs rivojlanish jarayonini bildirib, unda hayotiy jarayonlarni va shaxs shakllanishini boshqarish amalga oshadi. Oxirgi paytlarda hayot yo‘lini tizimli o‘rganish va biografik metod rivojlanish psixologiyasida muhim o‘rin egallagan. Zamonaviy fan rivojlanishdagi sifatiy siljishlar, sakrashlar hamda krizislar muammosiga katta e’tibor qaratmoqda. Modomiki, turli krizis davrlari va sotsial o‘zgarishlar – ba’zida kasallik holatlari – psixologik qayta tiklanish shaklida kechadi. Shunga ko‘ra, rivojlanish psixologiyasi “Yosh krizislari yoki “rivojlanishning normativ krizislari” singari o‘ziga xos tushunchalar kiritgan. “Krizis” tushunchasi – muvozanat buzilish holati, yangi ehtiyojlarning paydo bo‘lishi, shaxs motivatsion sohasining qayta qurilishi kabilarda namoyon bo‘ladi. Unga mos biologik hamda sotsial qonunlarni bilish, qaysi yosh davrida mazkur jamiyatdagi individ u yoki bu muammolar bilan to‘qnashishi, bu muammolar qanday qilib o‘zaro aloqador bo‘lishi, qaysi faktorlarga ko‘ra muammo davom etishi va u qanday echimlarga ega ekanligi bilish mumkin bo‘ladi. SHaxs hayotidagi hech bir psixofiziologik (masalan, jinsiy etilish) yoki sotsial-psixologik (masalan, maktabga chiqish yoki turmush qurish) hodisalar quyidagi omillarsiz kechmaydi: a) individning xronologik yoshi; b) individning tug‘ilish sanasi; s) tarixiy davr va kalendar sanasi.
Ameriklik olimlar L.R.Sherrod va O.G.Brim insonning hayot yo‘li haqidagi tasavvurlarini quyidagi shaklda taqdim etishadi:

1. 
   Rivojlanish jarayoni ham, uning natijasi ham plyuralistik hisoblanadi: u ikkalasi bir tomonlama bo‘lmay, yakuniy natija ham bir xil bo‘lmaydi.
   
2. 
   Rivojlanish homila davridan to o‘limgacha davom etib, uning plastiklik va o‘zgarishga bo‘lgan qobiliyati butun hayoti davomida saqlanib qoladi. Rivojlanishning turli jarayonlari hayotning turli vaqtida boshlanishi, davom etishi va tugashi mumkin. Turli jabhalardagi rivojlanish albatta, o‘xshash traektoriya yoki qonuniyatga ega bo‘lishi shart emas²⁹.
   
3. 
   Turli insonlardagi rivojlanish bir xilda kechmaydi. Individlararo farqlar o‘z ichiga jinsiy, sotsial-sinfiy va boshqa xususiyatlar kabi biosotsial jarayonlar differensiatsiyasini olishi mumkin.
   
4. 
   Rivojlanish turli hayot faoliyati sohalari omillari tomonidan boshqarilishi va bu sohalar o‘zaro bog‘liq bo‘lishi mumkin: ular bitta-yagona ta’sit tizimiga kirmaydi. Masalan, biologiya (rivojlanish etilishning sodda jarayoni emas) yoki muhit (rivojlanish tarbiya va ta’limning sodda jarayoni emas).
   

Hayotiy jarayonlar va perspektivalarning tizimli talqini – bu hayotiy reja bo‘lib, u o‘zida hayot strategiyasini namoyon etadi. Hayotiy taktikalar jamlanmasi hayot ssenariysini yaratadi. Hayot yo‘lini yaratish jarayonini tushuntirishning ikki yondashuvi mavjud bo‘lib, ulardan biri rejalashtirish, ikkinchisi ssenariy talqinidir.
Birinchi yondashuvni S.L.Rubinshteyn, B.G.Ananev va boshqa olimlar o‘z ishlarida ko‘rsatishgan bo‘lib, unga ko‘ra, shaxs ongli ravishda hayot jarayonini tanlaydi va boshqaradi. Bunda boladagi hayot yo‘li maqsadlari va tizimlari haqidagi qarashlarning shakllanishida ota-onaning roli muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. S.L.Rubinshteynning fikricha, “shaxs hayotga bo‘lgan munosabatini o‘zi belgilaydi”.
Ikkinchi yondashuv tarafdorlari (A. Adler, K. Rodjers, E. Bern va b.) shaxs hayot rejasini va hayot ssenariysini ongsiz ravishda tanlaydi va bu jarayon bola umrining dastlabki yillarida sodir bo‘ladi deb hisoblashadi³⁰. Ularning konsepsiyasiga ko‘ra, hayotiy reja shaxsiy hayot prognoz qilish va uni tasavvurlar va hissiyotlar orqali amalga oshirish sifatida ko‘riladi. Hayot ssenariysi esa shaxs hayot bo‘shlig‘ini cheklovchi hamda tizimlashtiruvchi, sekin-astalik bilan kengayuvchi hayotiy reja hisoblanadi. Hayot ssenariysini tanlashga ta’sir qiluvchi omillar sifatida bolaning oilada tug‘ilish tartibi, ota-ona, buva va buvisining ta’siri (ularning xaddi-harakatlari, beradigan bahosi, emotsional qo‘lab-quvvatlashi yoki deprivatsiyasi va b.), bola tomonidan o‘z ismi va familiyasining qabul qilinishi, tasodifiy ekstremal holatlar va boshqalarni misol keltirish mumkin.