Umumiy geologiya

INTRUZIV TOF JINSLARI — mag-. moning Yer poʻstida qotishidan hosil boʻlgan toʻliq kristall magmatik togʻ jinslari. Bular magma haroratining million yillar davomida asta-sekin pasayishi natijasida, undagi uchuvchan komponentlar (suv bugʻi, xlor, ftor va b.) ishtirokida kristallanadi. Uchuvchan komponentlar minerallarning magmadan kristallanish jarayonini tezlashtiradi. Intruziv tof jinslari hosil boʻlgan chu-qurligiga qarab, abissal (juda chu-qurda hosil boʻlgan) — granitlar, di-oritlar, gabbro vab. vagipabissal (effuziv va chuqurda hosil boʻlganlari oraligʻidagi) — gabbro porfi-ritlar, granit porfirlar va b. togʻ jinslariga boʻlinadi. Intruziv tof jinslari tarki-bidagi silikat angidridi (SiO2) ning mikdoriga qarab oʻta asos, asos oʻrta va nordon jinslarga boʻlinadi, nordon Intruziv tof jinslari (granitlar) eng kup tarqalgan.

Oʻrta Osiyo (jumladan, Oʻzbekiston) da Intruziv tof jinslari koʻp. Koʻpchilik konlar Intruziv tof jinslarida uchraydi. Mas, gabbrolarda xromit, nikel, platina va b. konlar maʼlum. Intruziv tof jinslari imorat poydevorlarini be-zashda, haykaltaroshlikda ishlatiladi. Toshkent metrosida Intruziv tof jinslari ishlatilgan.

Magma hosil bo'lgan jinslar ikki toifaga bo'linadi: ekstrusiv va intruziv. Ekstruziv tog 'jinslari vulqonlardan yoki dengiz sathidan yorilib, ular sayoz chuqurlikda muzlaydilar. Bu shuni anglatadiki, ular nisbatan tez va past bosim ostida soviydi. Shuning uchun ular odatda nozik taneli va gazsimon. Boshqa toifaga esa intruziv tog 'jinslari kiradi, ular asta-sekin chuqurlikda qattiqlashadi va gazlarni chiqarmaydi.

Ushbu tog 'jinslarining ba'zilari qattiq bo'lib, ular qotib qolgan eritmalar emas, balki mineral va mineral bo'laklaridan tashkil topgan. Texnik jihatdan, bu ularni cho'kindi jinslarga aylantiradi. Biroq, ushbu vulkaniklastik tog 'jinslari boshqa cho'kindi jinslardan juda ko'p farqlarga ega - kimyoviy va issiqlikning ahamiyati. Geologlar ularni magmatik jinslar bilan qoplashga moyil.

Rolit - yuqori kremniyli tog 'jinsi, granitning ekstruziv hamkasbi. Odatda tasmali bo'lib, bu namunadan farqli o'laroq, katta kristallarga (fenokrist) to'la. Qizil vulqon tog 'jinslari, odatda, asl qora ranglaridan qizigan bug' bilan o'zgaradi.

3.Magmatik  jinslarining  strukturasi  va  teksturasi.  M agm atik 
jin s la rn in g   stru k tu ra si  va  te k stu rasi  u la rn in g   eng  m u h im  
belgilaridan  hisoblanadi.  Shuning  uchun  ham   ularni  batafsil 
ta ’riflash  m uhim   aham iyatga ega.
129

Magma jinslarning  tuzilishiga  struktura  deb  aytiladi.  Bu  esa 

quyidagi belgilarga asoslanadi:
a)  kristallanish  darajasi;
b)  mineral  donalarning  katta-kichikligi;
d)  minerallar donasining  shakli;
e)  minerallarning  bir-biriga  bo‘lgan  munosabati;
f)  kristallarning  yetilganlik  (idiomorfizm)  darajasi.
Kristallanish  darajasiga  qarab  struktura uch  xil  bo‘ladi:  to ‘la
kristallangan  (jins faqat kristall donalaridan tashkil topgan);  chala 
kristallangan  (kristallangan donalar bilan  oyna birga uchraydi) va 
oynasimon  (jins  faqat  oynadan  iborat).  Kristallar  mutlaq  katta- 
kichikligiga qarab quyidagi  turlarga bo ‘linadi:
1.  Yirik  kristalli  —  30  mm  dan  kata.
2.  Juda yirik  donali  —  30—10  mm.
3.  Yirik  donali  —  3—10  mm.
4.  0 ‘rtacha  donali  —  3—1  mm.
5.  Mayda  donali  —  1  mm  dan  kam.
6.  Zich  yoki  afanit  —  ayrim  donalarni  lupa bilan  ham  ko‘rib 
bo‘lmaydi.
Bu  strukturalar  odatda  effuziv jinslarga  xosdir.
T o ‘liq  k ristallan g an   stru k tu ra   abissal  yoki  gipoabissal 
sharoitlarda  hosil  bo‘ladi.
Ikkinchi  holda  (chala kristallangan) jins kristallanmay qolgan 
m assa  b o ‘lib,  uning  o rasid a  ayrim   m in erallarn in g   m ayda 
mikrolitlari  yaxshi  ko‘rinib  turadi.U lar  effuziv  yoki  gipoabissal 
sharoitda  hosil  bo ‘ladi.  Oynasimoni  effuziv sharoitga  xosdir.
Strukturaning xillarini  aniqlab topish jinsning  hosil b o ‘lishini 
bilishda  juda  katta  ahamiyatga  ega.  Ya’ni  kristallar  donasining 
mutlaq  kattaligi jins  kristallangan sharoitga bevosita  bog‘liqdir.
Magmatik  jinslarning  strukturasi  tasodifiy  mineralga  qarab 
emas,  balki  kristallarning  o ‘rtacha  kattaligiga  qarab  aniqlanadi. 
Masalan,  jinsda  2  mm  li  donalar  4-5  mm  li  donalarga  nisbatan 
ko‘proq bo‘lsa,  uni  o‘rtacha donali jins  deb,  aksincha,  4-5  mm  li 
donalar ko‘proq  b o ‘lsa  yirik  donali jins  deb  hisoblash  kerak.
Kristallarning  nisbiy katta-kichikligiga  qarab  strukturalar teng 
donali, turli donali va porfirli bo‘ladilar. Jinsning tarkibidagi mineral
130

kristallari  taxm inan  bir  xil  kattalikda  bo‘lsa  teng  donali,  m abodo 

kristallar  katta-kichik bo‘lsa  har xil  donali jins  deb  yuritiladi.
M inerallarning  kristallari  katta  bo‘lib,  atrofidagi  m assadan 
ajralib  tursa,  bunday jinslar  porfirli jinslar  deb  yuritiladi.
U m um an,  porfir  struktura  effuziv  jins  uchun  xosdir.  Bu 
jinslarda afonitli  yoki juda m ayda donali jinslar ichida yirik-yirik 
d o n alari  ajralib   tu rad i.  B unday  stru k tu ra  p o rfirsim o n   deb 
yuritiladi.  Struktura va teksturani o ‘rganish  magmatik jinslarining 
hosil bo‘lish sharoitlarini aniqlash va ularni sinflarga to ‘g ‘ri ajratish 
uchun  yordam  beradi.
Intruziv  va  effuziv jinslar  orasida  bir-biriga  o ‘xshaydiganlari 
ham  uchraydi.  Bunday hollarda ularni  qanday hosil b o ‘lganlarini 
aniqlash ancha qiyinlashadi.
Chala kristallangan tekstura faqat effuziv jinslarga xos bo‘lmay, 
balki  tom ir,  dayka va  lakkolit  shaklida  qotgan jinslar uchun  ham 
xosdir.  Yer yuzidagi  qalin  qatlam lar  orasida  intruziv jinslar  ham 
uchrab  qolishi  mumkin.  Shuni  xulosa  qilib  aytish  kerakki,  to ‘la 
kristallangan  aniq  (abissal)  yuzaga  kelgan  intruziv  jinslarga  xos 
b o ‘lib,  gipoabissal  intruziv jinslarda ancha  kam;  effuziv jinslarda 
esa ju d a  ham  kam uchraydi.  T o ‘la  kristallanmagan,  shishasim on 
strukturalar effuziv jinslar u chun xosdir.  Effuziv jinslardagi  porfir 
struktura  ko‘pincha  gipoabissal jinslarda  ham  uchraydi.
31-rasm.