Umumiy yer bilimi

Topshiriq: 6. Jadvaldagi ma`lumotlardan foydalanib, quyosh bilan sayyoralarni taqqoslang. Quyoshning ekvatorial radiusini taxminan 696000 km deb olib, 1 sm 70000 km ga teng masshtabda aylana chizing. SHundan so`ng sayyoralarning radius o`lchamini shu masshtab bilan aylana ichiga joylashtiring. Hosil bo`lgan rasm- chizmani tushuntirib byering.

2-jadval
Kuyosh sistemasidagi sayyoralarning ayrim tomonlarini ifodalovchi kattaliklar

Sayyoralar	Ekvatorial radiusi		Hajmi, Yer hajmiga nisbatan	Massasi Yer massasiga nisbatan	O`rtacha zichligi, (g/cm^3)	O`z o`qi atrofida aylanish vaqti	Orbita tekisligiga nisbatan ekvatorning og’maligi		Quyoshdan uzoqligi (mln.km)		Orbita bo`ylab harakatining o`rtacha tezligi(km/s)
	km hisobida	Yer radiusiga nisbatan
Myerkuriy	2437	0,39	0,055	0,056	5,6	176	0^0		57,9		47,9
Venyera	6056	0,97	0,82	0,81	5,2	117	4^0(ayrim holda 30^0)		108,81		35,0
Yer	6378	1,00	1	1	5,5	24 soat	23^027^’		149,6		29,8
Mars	3386	0,53	0,15	0,11	4,0	24 soat 39^’	24^056^’		227,9		24,1
YUpityer	71400	11,2	1290	316,4	1,3	9 soat 55^’	3^007^’		778,3		13,0
Saturn	60400	9,47	760	94,9	0,7	10 soat 14^’	26^045^’		1429		9,6
Uran	24800	4,00	73	14,6	1,3	10 soat 49^’		82^0(98)		2875		6,8
Neptun	24500	4,00	60	17,2	1,7	15 soat 48^’		29		4504		5,4
Pluton	2900	0,45	<0,1	0,8	?			>50^0		5910		4,7

MAVZU: YERNING SHAKLI VA KATTALIGI
Maqsad: Yerning shakli va kattaligining geografik oqibatlarini o`rganish. Bular quyidagilar: a) yerning ikki yarim sharga – shimoliy va janubiy yarim sharlarga bo`linishi, ular orasidagi assimetriya; b) yerning qobiqlardan tuzilganligi; v) gravitatsion maydonning vujudga kelganligi; d) geografik qobikda tabiiy mintaqa va zonalarning tarkib topganligi va boshqalar.
Topshiriq 1. Byerilgan 3-jadval ma`lumotlari asosida millimetrovka qog’oziga kuzatish balandligi ortib borgan sari ko`rinma gorizont radiusining uzayib borishi grafigini tuzing. Grafik tuzishda to`g’ri burchakli koordinatalardan foydalaniladi. Abstsissa o`qiga kuzatish joyining balandligi, ordinata o`qiga ko`rinma gorizont radiusining uzunligi tushiriladi.
Ko`rinma gorizontning kuzatuvchi balandligiga bog’lik ekanligini ko`rsatuvchi ma`lumot.
3-jadval

Kuzatuvchi ko`zining balandligi, m	Ko`rinma gorizontning uzoqligi, km	Kuzatuvchi ko`zining balandligi, m	Ko`rinma gorizontning uzoqligi, km
1	3,6	5000	252,4
2	5,0	6000	276,5
4	7,1	7000	298,5
6	8,7	8000	319,1
10	11,3	9000	338,9
20	16,0	10000	356,7
30	19,5	20000	500,6
40	22,6
50	25,2
100	35,7
200	50,5
1000	112,9
2000	159,5
3000	195,5
4000	227,7

Vyertikal mashtab 1: 1000 m., Gorizontal masshtab 1: 20 km
Topshiriq 2. a) CHimyon, Hayotboshi, Hazrati Sulton, G’alaba, Xontangri, Tirichmir, Monblan, Akonkagua, Jamolungma, Kilimanjaro, Mak- Kinli, Kosyushko va o`zingiz yashab turgan hududdagi cho`qqilardan qaralganda ko`rinma gorizont radiusi uzunligining necha km ga teng ekanligini hisoblab chiqib, quyidagi jadvalni to`ldiring.

4-jadval

Geografik joy nomi	Balandligi (m hisobida)	Ko`rinma gorizont radiusining uzunligi (km hisobida)

b) G’alaba cho`qqisidan Prjeval’skiy shahrini, Katta CHimyon cho`qqisidan Toshkent shahrini, el’bursdan Qrim qirg’oqlarini ko`rish mumkinmi?

Topshiriq 3. d = 3,86 formulasi asosida ko`rinma gorizont radiusi uzunligining kuzatish joyi balandligiga bog’liq ekanligini aniqlang. Bu yerda d – kuzatuvchi turgan joydan gorizont chizig’igacha bo`lgan masofa (km); h – kuzatish joyi balandligi (m); 3,86 - o`zgarmas kattalik. Samolyot 10000 m balandlikda uchyapti. Ko`rinma gorizont radiusi uzunligini toping.
5-jadval
Ko`rinma gorizont radiusi uzunligining kuzatish joyi balandligiga bog’liqligi

Kuzatish joyining balandligi m	Ko`rinma gorizontning uzunligi (km hisobida)	Kuzatish joyining balandligi (m hisobidla)	Ko`rinma gorizontning uzunligi (km hisobida)
2	5,5	1000	122,1
10	12,2	3000	211,5
50	27,3	5000	273,1
100	38,6
500	86,4	10000	386

Topshiriq 4. a) Yerning radius uzunligi uch xil o`lchamga ega ekanligini (ellipsoid) shaklida ekanligining qanday geografik ahamiyati borligini tushuntirib yozing;
b) uch o`qli ellipsoid yoki F.N.Krasovskiy ellipsoid o`lchamlari quyidagicha: ekvatorial radiusi (katta yarim o`q) – 6378,245 km; qutb radiusi (kichik yarim o`q) – 6356,863 km; qutb radiusi o`rtacha radiusi – 6371, 110 km; qutbiy siqiqligi – 1: 30000 yoki 213m; myeridian aylana uzunligi – 40008,550 km; ekvator uzunligi – 40075,696 km; Yer yuzasining maydoni-510x10⁶ km²; Yerning hajmi-1,083x10¹²km³; Yerning massasi-5,978x10²⁷g; Yerning o`rtacha zichligi –5.52 g/sm³.


MAVZU: YERNING O`Z O`QI ATROFIDA
AYLANISHI VA UNING GEOGRAFIK AHAMIYATI
Maqsad: yerning o`z o`qi atrofida aylanishi natijasida vujudga keladigan geografik oqibatlarni va ularning landshaft qobig’idagi ahamiyatini o`rganish. Fuko mayatnigi va Telluriy asboblari to`g’risida ma`lumot byerish.
Topshiriq 1. Yer aylanayotganda uning hamma nuktalarida burchak tezligi bir xil. (15<sup>0</sup> =1 soat), lekin turli geografik kengliklarda chiziqli tezligi har xil bo`ladi. ekvatorda chiziqli tezlik :
_e = 26378245 = 464 m/sek
86100
Bu yerda 86400 sutkaning sekund hisobidagi qiymati. ekvatordagi nuqtaning bir minut, bir soatdagi tezligini hisoblang.
Turli geografik kengliklardagi nuqtalarning chiziqli tezligi _f = 464 ^. cosf m/s ga teng. Formuladan foydalanib, Kolombo, Xanoy, Toshkent, Byerlin, Parij, Sietl, Murmansk shaharlarining Yerning o`z o`qi atrofida aylanishida qanday tezlikda harakat qilishini toping. Masalan, Toshkentning geografik kengligi f = 41⁰. bu holda
_f = 464 ^. cosf (41⁰) = 464 ^. 0,75 = 348 m/s bo`ladi.
0<sup>o</sup>, 10<sup>o</sup>, 20<sup>o</sup>, 30<sup>o</sup>, 40<sup>o</sup>, 50<sup>o</sup>, 60<sup>o</sup>, 70<sup>o</sup>, 80<sup>o</sup>, 90<sup>o</sup>- parallellardagi nuqtalarning chiziqli tezligini toping va quyidagi jadvalni to`ldiring (6-jadval).
6-jadval

Geografik kenglik grad. hisobida	CHiziqli tezlik (m/sek. hisobida )	Har 10^0 orasidagi chiziqli tezlik farqi m/sek. hisobida
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90

CHiziqli tezlik qiymatining o`zgarishini misollar asosida tushuntiring. Nima uchun turli kengliklarda chiziqli tezlik o`zgaradi–yu, lekin burchak tezligi o`zgarmaydi?
Topshiriq 2. YUqoridan tushuvchi jismlarning sharqqa tomon burilishini aniqlash. Tushuvchi jismlarning sharqqa burilishini aniqlash. Tushuvchi jismlarning sharqqa burilishi kattaligi 0,222 . h= formulasida aniqlanadi. Bu yerda:
h – tushish balandligi (m. hisobida)
f – kuzatish joyining geografik kengligi.
Masalan, Toshkentda kuzatish joyining kengligi (f= 41<sup>0</sup>); tushish balandligi 81 metr. Kosinuslar jadvalida cosf = cos 41<sup>0</sup> = 0,75 ga. Bu holda jismning sharqqa tomon burilishi 0,022 <sup>.</sup> 81 = 0,22 <sup>.</sup> 81 <sup>.</sup> 7,79 = 13,26 mm bo`ladi.
YUqoridagicha hisoblash asosida quyidagi 7-jadvalni to`ldiring.
7-jadval

Joylarning nomi	Tushish balandligi m/sek. Hisobida	Joyning kengligi	SHarqqa tomon burilish qiymati
Singapur	100
Qohira	100
Buxarest	100
Moskva	100
Stokgol’m	100
Dehli	100
Lyuksemburg	100
Boku	100

Olingan ma`lumotlar asosida qanday xulosaga kelish mumkinligini daftaringizga yozib qo`ying.

Topshiriq 3. 8-jadvaldagi ma`lumotlarni daftaringizga ko`chirib oling. Og’irlik kuchining miqdori bilan Yerning siqiqligi o`rtasidagi bog’lanishni, shuningdek og’irlik kuchi tezligining geografik kenglik bilan bog’liqligini tushuntirib byering.
8-jadval