Umumiy yer bilimi

MAVZU: YER YUZASINING TUZILISHI.
Maqsad : Yer yuzasining tuzilishini o`rganish asosida uning vyertikal va gorizontal parchalanganligi hamda ularning yer yuzida taqsimlanishi qonuniyatlarini tushuntirish.
Topshiriq 1. Dunyoning yozuvsiz kartasiga yer yuzasining umumiy tuzilishini ifodalovchi raqamlarni yozib chiqing. Bunda 9 va10 –jadvallardagi ma`lumotlardan foydalaning.
9-jadval
Matyeriklarning morfologik xususiyatlari

Matyeriklarning nomi	Maydoni mln. km^2	O`rtacha balandligi (m his)	Eng baland nuqtasi (m his)	Eng past joylari
				Nomi	CHuqurligi (m his)
Evroosiyo Osiyo Evropa Afrika SHimoliy Amyerika Janubiy Amyerika Antarktida Avstraliya Barcha orollar	50,7 41,5 9,2 29,2 20,3 18,1 13,9 7,6 9,2	950 300 750 700 580 2040 350

Masshtab:
A) 1 sm : 3 mln km² (maydon uchun).
B) 1 sm : 100 m (o`rtacha balandlik uchun).
V) 1 sm : 500 m (maksimal, mutloq) balandlik.
Topshiriq 2. eng baland, eng past joylarning nomi va ularning qiymatini topib, jadvalni to`ldiring.
10-jadval
Turli xil balandlik va chuqurliklarda joylashgan yer yuzasi maydonlarining nisbati

Quruqlik balandligi (m his)	Balandlik bosqichlari maydoni		Okean, dengizlar chuqurligi (m his)	CHuqurlik bosqichlari maydoni
	Mln. km	Yer yuzasi maydoniga nis % his.		Mln. km	Yer yuzasi maydoniga nis % his.
8848-3000 3000-2000 2000-1000 1000-500 500-200 200-0 0 dan past Jami:	6,0 10,0 24,0 27,0 33,0 48,2 0,8 149	1,2 2,0 4,7 5,3 6,4 9,5 0,1 29,2	0-200 200-1000 1000-2000 2000-3000 3000-4000 4000-5000 5000-6000 6000-11022 Jami:	28,0 15,0 15,0 24,0 71,0 119,0 84,0 5,0 361,0	5,5 2,9 2,9 4,7 13,9 23,4 16,5 1,0 70,8

Masshtab: vyertikal 1 : 1000 m
gorizontal 1 : 15000 000 km²

1. 
   Yer yuzasidan quruqlikka nisbatan suv maydoni ko`p.
   
2. 
   Quruqlik va suvlik rel’efida tog’liklar va cho`kmalar kichik maydonni egallaydi. Matyerik platosi va okean tagi yer yuzasi rel’efining asosiy elementlari.
   
3. 
   Jamolungma cho`qqisi Marianna cho`kmasiga tushib chiqib ketadi.
   
4. 
   Quruqlik tekislansa uning balandligi 850 metrga boradi.
   
5. 
   Okeanlarning o`rtacha chuqurligi 3800 m.
   
6. 
   Okean tagi quyidagicha tuzilgan. Matyerik sayozligi, matyerik yon bag’ri va okean platosi. Okean cho`kmasi.
   

Topshiriq 3. YOzuvsiz kartada 9- jadvaldan foydalanib har bir matyerikka ustunsimon diagramma chizing. Buning uchun gorizontal masshtab 1sm= 10 mln. km² ga, vyertikal masshtabni 1: 100000 tenglashtirib oling. Balandliklarni jigar rang, chuqurliklarni havo rang qalam bilan bo`yang.
Topshiriq 4. 10-jadval ma`lumotlaridan foydalanib, balandlik va chuqurlik bosqichlari maydonining Yer yuzasi umumiy maydoniga nisbati tsiklogrammasini (doira shaklidagi diagramma) tuzing. Buning uchun radiusi R= 6 sm bo`lgan aylana chizing. Aylanada quruqlik ( 29,2%) va suv havzalari maydoni (70,8%)ning foiz hisobidagi qiymatini (1% = 3,6<sup>0</sup>) belgilang. So`ngra quruqlikdagi balandlik, suvlikdagi chuqurlik bosqichlari maydonining foiz hisobidagi qiymatini qo`yib chiqing. Balandliklar va chuqurliklarni kartadagi shartli belgilar rangi asosida bo`yab qo`ying (2 rasm).
Topshiriq 5. Quyidagi 11-jadval ma`lumotlaridan foydalanib millimetrovka qog’oziga Yer sharida geografik kengliklar bo`yicha quruqlik va suvlikning foizlar hisobida taqsimlanganlik diogrammasini tuzing va analiz qiling.

11-jadval

Kenglik	0^0- 10^0	10^0- 20^0	20^0- 30^0	30^0- 40^0	40^0- 50^0	50^0- 60^0	60^0- 70^0	70^0- 80^0	80^0- 90^0
SHimoliy kenglik	77,5	78,8	62,5	57,7	48,9	43,6	29,8	70,7	95,0
Janubiy kenglik	76,5	78,0	76,8	88,6	96,9	99,1	85,0	27,0	0,0

5) 100% - 16,2 см
48,9% - Х см
16,2 ^. 48,9 =
100

6) 100% - 15 см

43,6% - Х см
15 ^. 43,6 =
100

7) 100% - 12,8

29,8% - Х см
12,8 ^. 70,7 = 100

8) 100% - 10,2

95,0% - Х см
10,2 ^. 95,0 =
100

1) 100% - 18sm

77,5% - X sm
77,5 ^. 18 =
100
2) 100% - 17,8 sm
78,8% - X sm
78,8 ^. 17,8 =
100
3) 100% - 17,6 sm
62,5% - X sm
17,6 ^. 62,5 =
100
4) 100% - 17,0 sm
57,7% - X sm
17,0 ^. 57,7 =
100
Topshiriq 6. Quyidagi byerilgan ma`lumotlar asosida millimetrovka qog’oziga Yerning va Oyning ichki tuzilishini ko`rsatuvchi doiraviy diagramma tuzing va uni analiz qiling..
Yer po`sti-0-60 km. Oy po`sti-0-60 km
YUqori mantiya-60-1000 km Oy mantiyasi-60-240 km
Quyi mantiya-1000-2900 km YUqori mantiyasi-240-350 km
Tashqi yadro- 2900-5100 km YAdrosi-350-1740 km.
Ichki yadro-5100-6371 km Masshtab: 1:300 km.
Masshtab: 1:500 km.
Topshiriq 7. Yer po`stining tiplarini masshtab asosida shartli belgilar bilan millimetrovka qog’ozga tushiring va uni analiz qiling.
I. Matyerik tipidagi yer po`sti:
a) yosh tog’larning tagidagi yer po`sti:
1) CHo`kindi jinslar-15 km. 2) Granit-50 km. 3) Bazal’t-15 km.
b) Tekisliklarning ostidagi yer po`sti:

1. 
   CHo`kindi jinslar-15 km. 2) Granit-10 km. 3) Bazal’t-30 km.
   

II. Okean tagidagi yer po`sti:
a) Geotsinklinal tipi (o`tish zonasidagi okean cho`kmalari)

1. 
   CHo`kindi jinslar-25 km. 2) Bazal’t-7 km.
   

b) Okean tipi: cho`kindi jinslar-10 km., zichlashgan cho`kindi jinslar (vulkanik jinslar ham aralashgan) yoki okean poydevori-2 km., bazal’t-81 km.
v) Riftogen tipi: ( okeanlarning tagidagi suv osti tizma tog’larda rivojlangan): cho`kindi jinslar-12 km., cho`kindi va bazal’t jinslarning aralashmasi-3 km., bazal’t-20 km.