Umumiy yer bilimi

MAVZU: VAQTNI HISOBLASH VA UNI O`LCHASH BIRLIKLARI HAQIDA TUSHUNCHA
Maqsad: vaqtni Yerning o`z o`qi va Quyosh atrofidagi harakatlari bilan bog’liq ekanligini tushuntirish.
Vaqtni quyidagi turlari mavjud.

1. 
   Mahalliy vaqt – har bir joyning o`z vaqtidir. Lekin bu vaqtdan foydalanish qiyinchiliklarni tug’diradi.
   
2. 
   Mintaqa yoki poyas vaqti.
   
3. 
   Dekret vaqti.
   
4. 
   Xalqaro vaqt.
   
5. 
   YOzgi vaqt
   

Yer sharining har 15⁰ gradusi 1 soat mintaqasiga uzun. Yer sharida O mintaqadan 23 gacha uzaytirilgan (24 ta mintaqa mavjud).
Okeanda myeridianlar to`g’ri o`tadi, quruqlikda mintaqa chegaralari tekis bo`lmay kengashib, torayib o`tadi.
Topshiriq 1. YUlduz va Quyosh sutkasi hamda mahalliy, dekret va mintaqa vaqtlari tarifini tuzing. Bu vaqtlar orasidagi farqlarni aniqlang. Dekret vaqti- 1930 yil davlatning dekreti bilan poyas(mintaqa) vaqtiga 1 soat qo`shilgan. Hozirgi kunda O`zbekistonda bu vaqtga amal qilinmaydi. Xalqaro vaqt- Qutblardagi vaqt Xalqaro vaqt deyiladi. Grinvich obsyervatoriyasidan o`tuvchi bosh myeridian vaqti Xalqaro vaqt deyiladi.
Topshiriq 2. Dunyoning yozuvsiz kartasiga soat mintaqalarini tushiring. Soat mintaqalari kartasini tahlil qiling, bunda quyidagilarga e`tibor byering: a) yer shari necha soat mintaqasiga bo`lingan? 1 soat mintaqasi necha gradus va 1 gradus necha minutga teng ekanini aniqlang. b) MDH xududida nechta soat mintaqasi bor? AQSH, Avstraliya va Frantsiyadachi? v) Toshkentda dekret vaqti bilan soat 13<sup>00</sup> shu paytda Olmaota, CHita, Vladivostokda soat mintaqa vaqti bilan nechaga teng bo`ladi?
Topshiriq 3. Gnomon asbobi bilan ishlash.
Gnoman – vyertikal o`rnatilgan tayoqcha bo`lib, (uning balandligi ixtiyoriy) uning yordamida quyidagi ishlarni bajarish mumkin.
Eslatma – Gnomon tayoqchasi quyosh yaxshi tushadigan joyga o`rnatiladi.

1. 
   Tush chizig’ini aniqlash.
   

Tayoqcha AA₁ = tush chizig’i
2
A masalan soat 11⁰⁰

Soat 13⁰⁰ tush chizig’i

A₁

Soat 15⁰⁰

a) Quyoshli joy tanlanadi, keyin qoziqcha qoqildi.

b) Soat 11⁰⁰ dagi tayoqchani soyasiga kichkina qoziqcha qoqiladi. Aylana chiziladi.
V) Soat 15⁰⁰ larda tayoqcha soyasining uchi aylanaga tegadi, shu yerni belgilab olamiz.
G) AA₁ = 10 sm bo`lsa, uning teng yarimi 5sm tush chizig’i bo`ladi, uni chizib qo`yamiz.

2. 
   Tush chizig’ining yo`nalishdan dunyo tomonini aniqlash mumkin. Tush chizig’ining soyasi tushgan tomoni haqiqiy shimol nuqtasini ko`rsatadi.
   

janub

tush chizig’i

shimoliy myeridian

3. 
   Tush chizig’ining yo`nalishi shu joydan o`tuvchi myeridian chizig’ini ko`rsatadi, chunki myeridian degan so`zning ma`nosi tush chizig’i demakdir.
   
4. 
   Soya tush chizig’iga mos kelganida mahalliy vaqt 12⁰⁰ (13⁰⁰) bo`ladi. Bu vaqtda soya eng kichik uzunlikda eng qisqa bo`ladi.
   
5. 
   Tush chizig’i yordamida magnit og’ishini aniqlash mumkin. Kompas (Magnit) strelkasi bilan tush chizig’i o`rtasida hosil bo`lgan burchak magnit og’ishidir. A) g’arbiy yoki sharqiy magnit og’ishi bo`lishi mumkin.