Umumiy yer bilimi

Og’irlik kuchi tezligining geografik kenglik bilan boqliqligi

Joyning geografik kengligi	0^0	10^0	20^0	30^0	40^0	50^0	60^0	70^0		80^0	90^0
Og’irlik kuchi tezligi sm^2/s	978,0	978,2	978,7	979,3	980,2	981,1	981,9		982,6	983,1	983,2

Nima uchun og’irlik kuchlari ekvatorga borgan sari kamayib boradi?
Qutbda, 45⁰ kenglikda va ekvatorda turgan kishi bir xil og’irlikka ega bo`ladimi? Buning sababi nimada.
Topshiriq 4. 9-jadvalning to`ldirilmagan 3-ustunini to`ldiring. Turli kengliklarda (shimoliy yarim sharda) eng uzun va eng qisqa kunlar davomiyligi grafigini tuzing. Abetsissa o`qida, kengliklarni, ordinata o`qida esa kunlar davomiyligini kuzating. Grafikdan foydalanib, Singapur, Dehli, Toshkent, Moskva, Murmansk va o`zingiz yashayotgan shaharlarda eng uzun kun bilan eng qisqa kun davomiyligini toping. Kun bilan tunning teng bo`lmasligi sababini ko`rsating.

9-jadval
Yer sharning turli geografik kengliklarida kunning eng qisqa va eng uzun bo`lganda qancha davom etishi

Kenglik (grad. hisobida )	Eng uzun kun (soat min. hisobida )	Eng kiska kun (soat min. hisobida )	Kenglik (grad. Hisobida )	Quyosh botmaydi (sutka hisobida )	Quyosh chiqmaydi (sutka hisobida )
0^0	12 s. 00 min	12 s. 00 min.	66^033^1	1	1
10^0	12 s. 35min	11 s. 25 min.	70	65	60
20^0	13s. 13 min	10 s. 47 min	75	103	97
30^0	13 s. 56 min	10 s. 04 min	80	134	127
40^0	14 s. 51 min	9 s. 05 min	85	161	153
50^0	16 s. 09 min	7 s. 51 min	90	185	179
60^0	18 s. 30 min	5 s. 30 min
65^0	21 s. 09min	2 s. 51 min
66^0 33^1	24 s. 00 min	0 s. 00 min

Nima sababdan 22 dekabr’ yoki 22 iyunda turli kengliklarda kun va tunning davomiyligi bir xilda bo`lmaydi. Aksincha 21 mart va 23 sentyabrda bir xilda bo`ladi. Buning sababini daftaringizga yozing.

Har bir 10⁰ dan o`tkazilgan parallellar aylanasining radiusini toping. U shar radiusi R va cosf bilan aniqlanadi. Masalan: 30⁰ kenglikda R₃₀ = 6378 ^. cosf = 6378 ^. cos 30⁰ = 6378 ^. 0,8660 = 5660 km ga teng.


MAVZU: YERNING QUYOSH ATROFIDAGI HARAKATI VA UNING OQIBATLARI.
Maqsad: Rasm, chizma va topshiriqlar asosida Yerning Quyosh atrofidagi harakati va uning geografik oqibatlari haqidagi bilimni mustahkamlash.
Topshiriq 1. Telluriy bilan tanishing: telluriy (lat. tellus – Yer) – Yerning Quyosh atrofidagi yillik harakati va o`z o`qi atrofidagi sutkalik aylanishini ko`rsatuvchi asbob. Telluriy Yerni ifodolovchi kichikroq sharcha bo`lib, u Quyoshni ifodolovchi kattaroq sharcha atrofida, ya`ni yorug’lik manbai (masalan, reflektorli lampochka) atrofida aylanadi. Telluriyda ba`zan Yer atrofida aylanuvchi Oyni ifodolovchi kichik sharcha ham bo`lib, bu sharchalar yordamida Yer, Quyosh va Oyning harakatlari ko`rsatiladi. Telluriyning tag qismida gorizont tomonlarini va asosan Yerni Quyosh atrofidagi yo`lnini gradus hisobida ko`rsatuvchi taglik bor. Unda kuzgi va bahorgi kun-tun tengligi hamda yozgi va qishki Quyosh turishi kunlari belgilangan. Yer o`qining orbita tekisligiga og’maligi ham aniq ko`rsatilgan.
Telluriyda Yerning Quyoshga nisbatan kuzgi (23 sentyabr’), qishki (22 dekabr’), bahorgi (21 mart), yozgi (22 iyun’) holatlarini kuzating. Bahorgi va kuzgi kun-tun tengli hamda qishki va yozgi Quyosh turishi vaqtlarida qanday o`zgarishlar yuz beradi? Buning sababini tushuntirib byering. Yer o`qining orbita tekisligidagi holatini yozing.
Ekvator qutb doirasi va tropik chiziqlari nima? Ular bilan qanday astronomik va geografik hodisalar bog’liq?
Topshiriq 2. Kun-tun tengligi davrida tush vaqtida Quyoshning gorizontdan balandligi (f) turli kengliklardan h = 90⁰ – f ga teng. 21 mart va 23 sentyabrda Kito, Guanchjou, Toshkent, Svyerdlovsk, Salexard va o`zingiz yashaydigan shaharda Quyoshning tush vaqtidagi ufqdan balandligi necha gradusga teng?
SHimoliy yarimsharda 22 iyun’ va 22 dekabrda Quyoshning tush vaqtida gorizontdan nisbatan balandligi h = 90<sup>0</sup>– f = 23<sup>0</sup>27<sup>/</sup> ga teng. Ostona, Sankt Peturburgda va Toshkentda Quyosh turishi vaqtlarida uning gorizontdan balandligi qancha bo`ladi? Havoning issiq yoki sovuqligini Quyoshning turish balandligi bilan tushuntirsa bo`ladimi?
Topshiriq 3. Quyosh chiqishi vaqtida gorizontda u chiqqan nuqta azimuti (uglomyer yordamida o`lchanadi) 70⁰, 93⁰30¹, 135⁰, 83⁰30¹ ga teng bo`lsa, u holda Quyosh chiqishi va botishi vaqtini hamda kun davomiyligini toping. Har bir ishga chizma chizing.
Quyosh botishi vaqtida gorizont chizig’idagi botish nuqtasining azimuti 190<sup>0</sup>, 205<sup>0</sup>, 275<sup>0</sup> ga teng bo`lganda Quyoshning chiqish va botish vaqtlarini, kunlar davomiyligini toping. CHizmasini chizing.
Topshiriq 4. Yer orbitasining uzunligi 940000000 km bo`lib, Yer uni 365 kun 6 soat 9 min. 9 sekundda bir marta aylanib chiqadi. Yerning orbita bo`ylab 1 sek, 1 minut, 1 soat va 1 sutkada necha km masofani o`tishini aniqlang. Yerning orbitadagi harakati tezligi bilan solishtiring.
Topshiriq 5. Yerning Quyoshga nisbatan afeliy va pyerigeliydagi turish holati rasm-chizmasini chizing. Afeliy va pyerigeliy so`zini tushuntiring. Yerning orbita bo`ylab harakat tezligi 1sek, 1minut, 1 soat va 1 sutkada necha km masofani o`tishini aniklang.
Topshiriq 6. Yerning Quyoshga nisbatan afeliy va pyerigeliydagi turish holati rasm chizmasini chizing. Yerning orbita bo`ylab harakat tezligi hamma qismlarida bir xil bo`ladimi? Afeliy (5 iyul) va pyerigeliy (3 yanvar) nuqtalarida bo`lgandachi? SHimoliy yarim sharda bahor va yoz birgalikda –186 kunu 10 soat, kuz va qish-178 kunu 20 soat, ya`ni bahor va yoz, kuz va qishga nisbatan bir hafta ortiq davom etadi. Buning sababi nimada? Yer bilan Quyosh o`rtasidagi eng yaqin va eng uzoq masofalar ayirmasi 5 mln. km ga teng. SHunga ko`ra yanvar oyida atmosferaning yuqori qatalamining 1sm² yuzaga bir minutda o`rtacha miqdordan 3 foiz kam, ya`ni 1,82 kaloriya enyergiya etib keladi. Iyul’ oyida enyergiyaning kam etib kelishi hamda Yerning Quyoshdan yanvardagiga nisbatan olisda bo`lishiga qaramasdan shimoliy yarim sharda iyul’ oyi nima sababdan issiq bo`ladi?
Topshiriq 7. Yer o`qining orbita tekisligiga og’maligi yer yuzasida yoritilish mintaqalarining vujudga kelishiga sabab bo`ladi. Dunyoning yozuvsiz kartasiga Yerning yoritilish mintaqalarini tushiring. Har bir yoritilish mintaqalariga ta`rif byering. Bunda a) Quyoshning tush vaqtidagi balandligi; b) tun bilan kunning davomiyligi va bir-biriga nisbati; v) yoritilish darajasi; g) yil fasllarining ifodalanishi; d) o`zingiz yashaydigan yoritilish mintaqasi tasvirlansin.