Umumtexnika fanlari va texnologiya kafedrasi ro‟yxatga olindi №2020 y ― ‖ «tasdiqlayman»

TABIIY IPAK 
Tabiiy ipak — ipak qurti o‗raydigan juda ingychka ip. 
Pillakashlik fabrikalarida ipak qurti nillalari ipak tortish avtomatlarida 
tortiladi. Tortish paytida bir necha ipakning uchi birlashtiriladi. Natijada xom ipak 
hosil bo‗ladi. Xom ipak iplari yumshatilgan oqsil — s e r i s i n bilan bir-biriga 
birikkan bir necha pbilla ipidan iborat. Pillalarni yig‗ish va tortish paytida hosil 
bo‗lgan chi`indilar (ustki chigal qatlamlar, pilla pustloqlarining qoldiqlari, 
teshilgan va tortib bo‗lmaydigan pillalar) dan kalava ipak olishda foydalaniladi. 
Pilla iplarini mikroskop ostiga qo‗yib qaralsa, parallel yotgan ikki ipak tolasi 
va notekis seritsin qatlami ko‗rinadi. Ayrim ipak tolalarining ko‗ndalang kesimi 
dumaloq, ovalsimon, uchta dumaloq yoqli yoki yassi, lentasimon bo‗lishi mumkin 
(4-rasm). 
Pilla ipi oqsillar: fibroin (75%) va seritsin (25%) dan 
iborat. 
Pilla ipining yo`g‗onligi butun uzunligi bo‗yicha bir 
xil bo‗lmaydi va 0,5 dan 0,18 teksgacha (№ 2000—5600) 
o‗zgarib turadigan chiziqli zichligi bilan ifodala-nadi. Bitta 
tolaning ko‗ndalang o‗lchami o‗rtacha 16 mkm, pilla 
ipiniki esa 32 mkm. Xom ipak ko‗pincha 1,556 va 2,33 
teks yo`g‗onlikda ishlab chiqariladi. 
Pilla ipining uzunligi 1500 m ga etadi. Pillaning 
ustki va ichki qatlamlari tortilmaydi, shuning uchun 
tortilgan ipning o‗rtacha uzunligi 600—900 m. 
Pilla ipining uzilish nagruzkasi 10 kH, nisbiy uzilish 
nagruzkasi 27—31,5 kH/teks. 
Ipakning uzilishdagi uzayishi 22% ga etadi. To‗ liq uzayishning taxminan 
60% ini yo`qoluvchi deformatsiya tashkil qiladi. SHuning uchun tabiiy ipakdan 
to‗qilgan gazlamalar uncha g‗ijimlanmaydi. 

---

16 
Normal sharoitda tolalarning gigroskopikligi 11%. 
Kaynatilgan pilla iplari oq, bir oz sarrishroqratsgda buladi. 
Kimyoviy turg‘unlig‘i jihatidan tabiiy ipak jundan afzal turadi. Kiyimlarni 
kimyoviy tozalashda ishlatiladigan suyultirilgan kislota va ishqorlar, organik 
erituvchilar tabiiy ipakka ta‘sir qilmaydi. 
Tabiiy ipak faqat konsertratsiyalangan ishqorlarda qaynatilganda eriydi. 
Fibroin seritsinga qaraganda ancha turg‗un oqsil: sovun-sodali eritmalarda 
qaynatilganda seritsin eriydi, fibroin esa erimaydi.
Bo‗yalgan tabiiy ipak tolalariga suv uzoq ta‘sir etib turganda 
ularda oqish dog‗ paydo bo‗lib, buyumlarning ko‗rkamligini 
buzadi. Ho‗l holatda tabiiy ipakning pishiqligi 5—15 % 
pasayadi. 
Tabiiy ipak tolalari 110°C dan yuqori temperaturada pishiqligini yo`qotadi. 
Tug‗ri tushayotgan quyosh nurlari ta‘sirida ipak boshqa tabiiy tolalarga qaraganda 
tezroq emiriladi. Quyosh nurlari 200 soat mobaynida tushib turganda ipakning 
pishiqligi 50 % pasayadi. 
Tabiiy ipak xuddi junga o‗xshab yonadi. YOvvoyi ipak qurti (eman qurti) 
ipagining tolasi tut qurti ipagining tolasidan ancha dag‗al bo‗ladi. Uning pillalari 
deyarli tortilmaydi, shuning uchun faqat kalava ip olishda ishlatiladi. 
Asbbest 
Asbest – tabiiy mineral tola; u o‗tga chidamli, elektr va issiqlikni 
izolyasiyalash xossalari yuqori bo‗lgani uchun texnik maqsadlarga ishlastiladi.