Umumy dil bilimi

Substrat, superstrat, adstrat hadysalary fransuz diliniň taryhynda 
9. Sargyt № 89

---

130
hem göze ilýär. Fransuz diliniň taryhy b.e.öňki 58-nji ýyldan başlanýar 
diýlip hasaplanylýar. Şol wagt Ýuliý Sezaryň baştutanlygyndaky 
rim goşunlary gal diliniň dürli şiwelerinde gepleýän, garyndaş kelt 
taýpalarynyň ýaşaýan ýurdy Galliýany eýeleýär. B.e.öňki 50-nji ýyla 
çenli Galliýa doly eýelenip, Rim imperiýasynyň düzümine birikdiri-
lýär. Yerli dil ýuwaş-ýuwaşdan öz ornuny latyn diline berýär, b.e. V 
asyrynyň ahyrynda ulanylyşdan gutarnykly galýar. Ýöne ýerli kelt 
ilatynyň rimliler bilen gatyşmagy netijesinde latyn diliniň gal şiwesinde 
gal dilinden «miras» bolan onlarça söz – gal substraty galýar.
Galliýada Rim imperiýasy ýykylandan birnäçe wagt geçenden soň, 
söweşjeň german taýpasy bolan franklar gozgalaň turuzýarlar hem-de 
şol wagtdan başlap ýurt häzirki ady bolan Fransiýa diýlip atlandyrylyp 
başlanýar. Germanlar Frank Korollygynda dolandyryjy synpy eýelese-
ler hem ýuwaş-ýuwaşdan ýerli ilat bilen gatyşyp gidýärler. Frank dili 
ulanylyşdan galyp başlaýar, ýöne latyn diliniň gal şiwesiniň esasynda 
fransuz dili janlanyp başlaýar, onda germanizmleriň köp möçberi bar 
bolup, german superstratyny emele getirýär. Mundan başga-da beýle-
ki yewropa dilleri ýaly fransuz dili hem orta asyr kitaby latyn diliniň 
güýçli täsirine sezewar bolýar. Netijede, mese-mälim latyn adstarty 
emele gelýär. Biz iňlis we fransuz dilleriniň taryhynda öli kitaby dil ta-
rapyndan edilen täsiriň netijesinde emele gelýän adstrat hadysasyna duş 
gelýäris. Ýöne adstrat iki ýa-da ondan köp janly diliň özara täsiri bilen 
birnäçe diliň hereket edýän ýerinde emele gelýär. Biz belarus dilindäki 
polýak adstratyna, breton dilindäki fransuz adstratyna, öňki SSSR-iň 
käbir respublikalaryndaky rus adstratyna duş gelip bilýäris. 
Dilleriň arasyndaky adstrat gatnaşyklarynyň dil baglanyşyklaryna 
getirmegi mümkindir. 
Dil baglanyşyklary gurluşy boýunça meňzeş dilleriň bir topar-
da jemlenmegidir. Ol dilleriň gelip çykyş taýyndan bir-birine hiç hili 
baglanyşygy ýokdur. Bular köpsanly we dürli dil galtaşmalarynyň 
netijesinde emele gelýärler. Lingwistik edebiýatlarynda dil 
baglanyşyklaryna mysal edip balkan dil baglanyşygyny görkezýärler. 
Oňa bolgar, makedon, serbhorwat, rumyn, moldawan, täze grek dille-
ri girýär. Rus dil biliminde powolžiýe dil baglanyşygy hem agzalyp 
geçilýär, oňa mariý, udmurt, besermyýan, tatar, başgyrt we çuwaş dil-
leri degişlidir.

---

131
Dil baglanyşyklaryna öňki SSSR-iň halklarynyň mysalynda hem 
seretmek mümkindir. Bu dilleriň köpmilletli bir döwletiň düzüminde 
bolmagy, şeýle-de rus diliniň täsiri netijesinde olaryň dil ulgamynyň 
ähli derejelerinde baglanyşyklar ýüze çykypdyr. Mysal üçin, rus diliniň 
täsiri bilen udmurt diline öň bolmadyk ф, х, ц sesleri giripdir, tuwa 
dilinde eýerjeňli goşma sözlemiň täze görnüşi döräpdir. Rus diliniň 
täsiri türkmen dilinde hem görünýär -ultra-, infra- goşulmalarynyň 
goşulmagy: ultramelewşe, infragyzyl we ş.m.
Dilleriň leksiki derejelerine rus diliniň täsiri has-da aýdyň 
görünýär. Öňki SSSR-iň çäginde ýaşan halklaryň dillerindäki 
jemgyýetçilik-syýasy, ylmy adalgalaryň köpüsi rus dilinden ýa-da 
rus diliniň üsti bilen başga dillerden alnypdyr. Şu babatdan alnan-
da Pribaltika halklarynyň diline rus diliniň eden täsiri azdyr. Dil 
baglanyşyklarynyň döremegi üçin köpmilletli bitewi döwletiň bolma-
gy hökmany şert däldir. Ol ilatynyň köp bölegi iki ýa-da köp dilde 
gepleýän islendik köpmilletli jemgyýetde emele gelip biler.